Een reeks reflectietools die bijdraagt aan een verantwoorde ontwikkeling van nieuwe technologische producten en diensten.
Ethiek & techniek op een praktische manier
Technologie is nooit neutraal, maar heeft gevolgen voor mens, maatschappij en milieu. Innovatie richt zich op impact die gewenst en voordelig is, maar er kunnen ook vervelende of zelfs schadelijke effecten zijn. Een technologisch product ontstaat niet vanuit het niets; welke maatschappelijke vraag zet het innovatieproces in gang? Welke waarden streven we na bij de totstandkoming van het nieuwe product? En, schaden we andere belangrijke waarden niet? Ethische reflectie verkleint de kans op kwalijke neveneffecten en vergroot de mogelijkheden voor een effectief ontwerp dat aansluit bij de samenleving en dat gebruikers accepteren.
In het lectoraat Ethiek & Technologie maken we ethiek en techniek praktisch. We vertalen concepten uit de ethiek, techniekfilosofie en technology assessment naar tools en werkvormen voor interventies, om te reflecteren op de impact van techniek tijdens het innovatieproces. Met deze aanpak geven we een praktische invulling aan ethiek en verantwoord innoveren. Onze toolkit bevat tools en interventies voor specifieke onderwerpen in verschillende fasen in een innovatietraject. Deze serie tools vormt een integrale aanpak van een Ethisch Paralleltraject voor Innovaties.
Figuur 1 het Ethisch Paralleltraject
Ethisch Paralleltraject voor Innovaties
Het Ethisch Paralleltraject loopt gelijk op met de techniekontwikkeling en zorgt zo voor reflectie gedurende het volledige innovatietraject. Het verloop van een innovatietraject wordt vaak voorgesteld in een aantal stappen. Het proces begint met een probleemstelling, wordt vervolgd met het technisch ontwerp en eindigt met een pilot of met de implementatie van het nieuwe product. Het Ethisch Paralleltraject volgt deze stappen en breidt het begin en einde uit met extra aandacht voor maatschappelijke vraag en inbedding. Het traject kent drie hoofdfases: (1) maatschappelijke vraag, (2) ethiek in ontwerp, (3) maatschappelijke inbedding.
| Maatschappelijke vraag | Ethiek in ontwerp | Maatschappelijke inbedding |
| In de eerste fase verbreedt het Ethisch Paralleltraject de probleemanalyse door doelen en waarden rondom een project vanuit een maatschappelijk perspectief te benaderen. Dit helpt om de doelstelling duidelijker te krijgen en maakt conflicterende waarden expliciet. Het geeft inzicht in het maatschappelijk draagvlak voor de nieuwe technologie en biedt een inschatting van de effecten. | In de tweede fase, tijdens de techniekontwikkeling, levert het traject input voor technische ontwerpaanpassingen. Deze veranderingen kunnen van toepassing zijn op de optimalisatie van zowel het gebruik als de acceptatie van het product. Het gaat erom dat het ontwerp de gewenste waarden weerspiegelt en het gedrag van mensen in de gewenste richting beïnvloedt. | In de derde en laatste fase helpen de tools uit het Ethisch Paralleltraject met het onderzoeken en evalueren van daadwerkelijke effecten in de samenleving, ook op langere termijn. Daarnaast is het belangrijk om ervaringen en casussen te bewaren en mee te nemen als lessen voor de toekomst. |
Tabel 1 De drie fases van het Ethisch Paralleltraject
Tools in het Ethisch Paralleltraject
Het Ethisch Paralleltraject bestaat uit een reeks interventies in het ontwikkeltraject aan de hand van praktische tools. Veel tools die uit wetenschappelijk onderzoek voortkomen bestaan feitelijk nog uit behoorlijk brede frameworks of methoden. In het lectoraat maken we tools compact en eenvoudig zodat ze effectief ingezet kunnen worden in innovatieprojecten.
Voorbeelden van veelgebruikte tools vanuit het lectoraat zijn de Ethical Readiness Check en de Product Impact Tool. Daarnaast passen we ook bestaande tools toe die elders ontwikkeld zijn of worden. Tabel 1 geeft een overzicht. Deze lijst is niet uitputtend; er bestaan nog veel meer tools.
Het is niet noodzakelijk om alle tools toe te passen. Per project selecteren we tools voor een Ethisch Paralleltraject op maat. Onderzoekers en techniekontwikkelaars kiezen welke tool past bij de vraag die verkend moet worden of bij het gesprek dat zij willen voeren.
| Maatschappelijke vraag | Ethiek in ontwerp | Maatschappelijke Inbedding |
|
|
|
Tabel 2 Voorbeelden van mogelijke tools per fase
Ethical Readiness Check
De Ethical Readiness Check is een laagdrempelige methode om na te denken over ethische aspecten van een innovatie. De term ethical readiness is afgeleid van technology readiness levels, een maatstaf om te duiden in hoeverre technologieën klaar zijn voor toepassing. De Ethical Readiness Check is erop gericht om naast technische ook ethische aspecten mee te nemen bij de vraag of een innovatie klaar is voor gebruik. De tool bestaat uit een aantal vragen en een workflow als hulpmiddel om het goede gesprek te voeren.
Techniek wordt vaak gezien als middel, terwijl reflectie over doelen het onderwerp is van ethiek. Van de techniekfilosofie leren we dat ethiek en techniek meer verweven zijn: techniek is geen neutraal middel, maar is moreel geladen. Om ethiek aan techniek te koppelen stelt de Ethical Readiness Check vragen om te reflecteren over doel en middel.
| Dient het middel een goed doel? | Is het een goed middel voor het doel? |
|
|
Tabel 3 Basisvragen en deelvragen van de Ethical Readiness Check
Deze vragen worden aangevuld met een workflow voor gespreksvoering, evaluatie van uitkomsten en opvolging met al dan niet ethische bijsturing van het project.
Onder het concept van een Ethical Readiness Check kunnen allerlei varianten worden uitgewerkt. Zo kunnen we de vragen uitbreiden met deelvragen, specifieke vragen die afgestemd zijn op het toepassingsdomein. Daarnaast kunnen we de ethische reflectie uitdrukken in verhaalvorm, of inschalen met een cijfer. Dit sluit meer aan bij de systematiek van de technological readiness levels.
Het ethische deel van de Drone Acceptance Readiness Tool (DART) is een voorbeeld van een Ethical Readiness Check met een schaalverdeling en toegespitste vragen. Deze ethische check maakten we voor Space53, een ontwikkel- en testcentrum voor drones met aandacht voor verantwoord innoveren.
De Ethical Readiness Check is laagdrempelig en werkt goed als instap in een Ethisch Paralleltraject. De check kan zowel in de eerste, tweede als derde fase van het paralleltraject gebruikt en herhaald worden.
Product Impact Tool
De Product Impact Tool helpt de impact van techniek op mens en samenleving te onderzoeken en te beschouwen. De kern van de tool bestaat uit een model dat uitdrukt hoe mensen van alle kanten door technische producten worden omringd en worden beïnvloed. Het model geeft een overzicht van twaalf verschillende typen impact, onderverdeeld in vier niveaus waarop techniek mensen kan aangrijpen.
Figuur 2 de Product Impact Tool
Op verschillende momenten in het innovatietraject zijn andere delen van deze tool het meest relevant. In de eerste fase, tijdens de maatschappelijke vraagarticulatie, helpt de Product Impact Tool vooruit te denken over de mogelijke impact op mens en samenleving: impact anticipatie. Tijdens de tweede fase, ethiek in ontwerp, wordt de Product Impact Tool ingezet voor design for impact, waarbij de gewenste impact in het ontwerp wordt ingebouwd. In fase drie, maatschappelijke inbedding, helpt de Product Impact Tool bij de impact evaluatie van de nieuwe technologie in de maatschappij.
Samenwerken in het ethisch paralleltraject
Het lectoraat Ethiek & Technologie werkt samen met verschillende partijen: innovatieve startups en andere bedrijven, overheidsorganisaties zoals gemeenten, Saxion-studenten met vragen tijdens afstudeerstages of in Smart Solutions projecten, de docenten die deze studenten begeleiden, collega’s van andere onderzoeksgroepen bij Saxion en elders, andere onderwijsinstellingen en particulieren of individuen met vragen over nieuwe technologieën.
Deze samenwerkingen zijn waardevol voor alle partijen. Vanuit het lectoraat ondersteunen we organisaties en projectteams met tools op maat voor een zinvolle en effectieve toepassing in projecten. Praktijkervaring is voor de onderzoeksgroep waardevol voor het opdoen van ervaringen en het verkrijgen van feedback. Samen kunnen we de tools toepassen, verfijnen en verder uitbreiden. Op deze manier ontwikkelen we het Ethisch Paralleltraject op verantwoorde wijze verder door.
In alle fases van de techniekontwikkeling gaan we graag met personen en organisaties in gesprek. De focus van het Ethisch Paralleltraject ligt op het maken van een verantwoord product. Echter, de interventies hebben ook effect op het moreel kompas van de mensen die aan de producten werken. Op deze manier draagt ethische reflectie bij aan de professionalisering van organisaties en personen. Dit werkt vervolgens door in de ontwerpen en realisatie van toekomstige producten.
Contact
Interesse? Neem contact op met Steven Dorrestijn via s.dorrestijn@saxion.nl voor samenwerking of meer informatie over het Ethisch Paralleltraject voor Innovaties.