Sturen op de energietransitie; systeemverandering voor de leefomgeving

Om klimaatverandering tot een halt te kunnen brengen is een energietransitie noodzakelijk. Deze energietransitie is één van de grootste maatschappelijke veranderingen van onze tijd. De transitie is namelijk veel meer dan een technische transitie, waarin fossiele energiebronnen worden vervangen door ‘groene’ bronnen van elektriciteit en warmte: er is ook een maatschappelijke transitie nodig met nieuwe rollen voor bewoners, bedrijven en overheden. Die maatschappelijke transitie hangt samen met kenmerken van de technologie voor de benutting van duurzame bronnen voor elektriciteit en warmte, die verschillen van het conventionele fossiele systeem.

Een groot verschil met een energiesysteem gebaseerd op fossiele bronnen is de locatie en schaal waarop duurzame energie kan worden opgewekt: dat gebeurt bij duurzame bronnen vaker decentraal dan bij fossiele bronnen en veel elementen van het energiesysteem komen daardoor dichterbij of zelfs in de leefomgeving. Denk aan zonnepanelen, windturbines,  warmtepompen (per woning), of aan open water en de ondergrond als warmtebronnen voor warmtenetten. Een tweede verschil is de hoeveelheid energie die opgewekt kan worden, deze is minder continu en minder voorspelbaar in vergelijking met energie uit fossiele bronnen. De congestie van het elektriciteitsnet is een relatief nieuwe maar zeer prominente factor in de energietransitie die samenhangt met de toenemende vraag naar elektriciteit en ook met deze kenmerken van duurzame energietechnologie.

Bovenstaande technische ontwikkelingen naar een duurzaam energiesysteem leiden tot kansen voor bewoners en ondernemers om een rol te spelen in de ontwikkeling en opwekking van energie. Ook neemt het belang van onderlinge samenwerking toe voor bijvoorbeeld de opslag van energie, zodat elektriciteit en warmte beschikbaar zijn op het moment dat er behoefte aan is, en voor uitwisseling van energie en afstemming van energievraag.  De mogelijkheden om zich te organiseren rondom het onderwerp energie staat momenteel in de belangstelling. In wijken of op bedrijventerreinen in energiegemeenschappen of energy hubs kan samenwerking en afstemming zowel bijdragen aan de verlichting van netcongestieproblemen, als aan de transitie naar een duurzamer en meer decentrale energievoorziening.

Zulke veranderingen in rollen worden getrokken door bewoners en bedrijven als door overheden. Bewoners en bedrijven worden daarin gemotiveerd en ondersteund door verdienmodellen voor investeringen in duurzame energie (al dan niet met subsidies) en sinds kort steeds urgenter door de problematiek van beperkte (groei) capaciteit van het elektriciteitsnet. Voor de energietransitie in de gebouwde omgeving spelen de Nederlandse gemeenten een belangrijke rol. Zij hebben een ambitieuze taakstelling voor de planning en uitvoering van de warmtevoorziening in woningen en gebouwen als onderdeel van de volledige transitie naar het energiesysteem van na 2050, waarin Nederland netto geen klimaatemissies uitstoot. Gemeenten zetten de lijnen uit voor de vorm van energievoorziening die het meest passend is per wijk, eerst in visiestukken, en de komende jaren in programma’s en uitvoeringsplannen per buurt of wijk.  

Uitdagingen en kansen voor de organisatie van de energietransitie

Het vormgeven en zorgen voor uitvoering van energietransities in de gebouwde omgeving is geen gemakkelijke opgave. Voor de warmtetransitie is een deel van de uitdaging dat er op dit moment geen duidelijk financieel voordeel of winstgevende business case is voor de duurzame opties voor warmte is. Zowel individuele oplossingen (zoals warmtepompen), als collectieve oplossingen (zoals warmtenetten) zijn in veel gevallen duurder dan de huidige warmtevoorziening met aardgas, vooral in slecht geïsoleerde gebouwen. Isolatie van woningen door bewoners, woningcorporaties en eigenaren is een essentiële stap in de energietransitie, maar bij een lagere vraag naar warmte per woning is het nog moeilijker de kosten van een warmtenet terug te verdienen. Gemeenten moeten dus i) laveren tussen doelstellingen op kortere en langere termijn, ii) daarbij samenwerken en afstemmen met mogelijk betrokken partijen en iii) anticiperen op hun belangen en acties in de toekomst.

De wetgeving voor de energiemarkt wordt aangepast aan de nieuwe kansen en risico’s van een energiesysteem met meer energie uit duurzame bronnen. Publieke partijen, met name gemeenten, krijgen nieuwe verantwoordelijkheden en mandaten om de betaalbaarheid en snelheid van de energietransitie te bevorderen en participatie van bewoners zoals via energiecoöperaties wordt bevorderd. Het is ook een rol van gemeenten om de inclusiviteit van de transitie te bewaken.

Tegelijk biedt de energietransitie juist kansen om met investeringen bij te dragen aan bredere positieve effecten voor gezondheid, sociale samenhang, welzijn en mobiliteit. Met slimme samenwerkingen tussen beleidsterreinen en tussen lokale overheden, bedrijven en lokale initiatieven, kan beleid en planning voor de energietransitie bijdragen aan ontwikkelingen zoals in woningisolatie, wijkrenovaties, groenvoorziening, stimuleren van elektrisch vervoer met laadpalen.

De inpassing van de energie-infrastructuur is een onderdeel van de energietransitie waarin er nieuwe governance structuren worden gevraagd en kansen ontstaan om de kosten voor de energietransitie te benutten voor bredere doelstellingen. Duurzame bronnen voor elektriciteit en warmte en het transport en de opslag daarvan naar eindgebruikers hebben ruimte nodig. Die infrastructuur, in de vorm van leidingen, gebouwen en andere ruimte boven en onder de grond, moet worden ingepast in een meestal beperkte beschikbare (al dan niet openbare) ruimte. De regie en verantwoordelijkheden voor de inrichting van de leefomgeving bovengronds en onder de grond (zoals voor gasleidingen en waterleidingen) is verdeeld over verschillende (afdelingen van) overheden en bedrijven (zoals netbeheerders). Afstemming tussen de verschillende actoren en beleidsterreinen is ook een systeemverandering die een grote invloed heeft op de betaalbaarheid en continuïteit van energievoorziening.  

We zien dus dat veel afwegingen over de energietransitie zich afspelen rondom een bepaalde plek- een woning, een buurt, een straat, een gemeente, een locatie in de leefomgeving. Doordat de energietransitie invloed heeft niet alleen op de voorziening en betaalbaarheid van basisbehoeften zoals verlichting en warmte, maar ook op de fysieke omgeving, op de ondergrond, op het welzijn van bewoners, op de verdeling van voordelen en nadelen tussen groepen in de samenleving, spelen veel afwegingen zich af binnen de lokale overheid. Lokale overheden spelen een rol in de sturing van de transitie naar een duurzaam, betaalbaar en inclusief technisch en maatschappelijk systeem, en zullen de komende jaren paden uitzetten om dit samen met bewoners, bedrijven en andere betrokkenen te bereiken.

De lijn energietransitie van het lectoraat SAST

Met het lectoraat SAST willen we bijdragen aan een versnelling van de energietransitie en de duurzaamheid en inclusiviteit van keuzes door middel van kennisopbouw over bovenstaande vraagstukken vanuit kennis van governance in samenhang met technische en fysieke kenmerken van het energiesysteem, en kennis van (ontwikkelingsprocessen voor) ruimtelijke inpassing boven-en ondergrond.

Duurzame transities staan centraal In het lectoraat SAST. Binnen de onderzoekslijn energietransitie kiezen we voor een focus op onderwerpen waarin analyse van bevindingen uit de praktijk en een systeemperspectief inzichten opbouwt en die relevant zijn voor besluitvorming. We richten ons daarbij op onderwerpen die een significant verschil kunnen maken in de reductie van emissie van broeikasgassen, die barrières in de energietransitie kunnen verlagen of de energietransitie kunnen versnellen, en die de maatschappelijke effecten van de energietransitie significant kunnen beïnvloeden.

Dit heeft geleid tot de huidige selectie voor focus op de volgende actuele onderwerpen:

• Rollen in de warmtetransitie in de gebouwde omgeving inclusief vraagstukken rondom rolneming van gemeenten en wijkinitiatieven in de energietransitie (zowel voor warmte als voor elektriciteit, en voor het samenhangende gehele energiesysteem)
• Energy hubs en energiegemeenschappen waarin wordt samengewerkt voor een goedkopere en/of duurzamere energievoorziening en opslag
• De ruimtelijke inpassing van de fysieke infrastructuur van de energietransitie in de gebouwde omgeving (boven en ondergrond)
• Een rechtvaardige energietransitie waarin de belangen van verschillende groepen in de samenleving worden meegenomen en zoveel mogelijk gestuurd wordt op het behalen van bredere positieve maatschappelijke effecten met behulp van de energietransitie.

Met kennisontwikkeling en bijdrage aan onderwijs voor deze onderwerpen werkt het lectoraat SAST mee aan het versnellen van de energietransitie, die nodig is voor het verlagen van klimaatemissies en aan samenwerking voor een inclusieve duurzame samenleving.