Waarde met erfgoed

Bij SAST zien wij erfgoed als wat men van de voorouders erft, de nalatenschap van het verleden, dat nog steeds deel uitmaakt van het heden*. Erfgoed draagt bij aan de identiteit van een samenleving. Veel mensen waarderen het erfgoed in hun (directe) omgeving en geven het graag door aan toekomstige generaties. Dat klinkt heel mooi maar hoe geven wij dat vorm binnen de onderzoekslijn “Waarde met Erfgoed” van het Lectoraat SAST? 

Korte terugblik

In 2006 startte de opleiding Archeologie bij Saxion. Onderzoek maakt een belangrijk deel uit van deze opleiding, een vindplaats kan immers slechts één keer worden opgraven en dat moet dan ook goed worden gedaan. In 2013 werd vanuit de opleiding een eerste basis gelegd voor een onderzoeksagenda**. Het duurde tot 2017, voordat deze agenda werd geadopteerd door het toenmalige Lectoraat Bodem & Ondergrond. In deze eerste agenda was de focus sterk op het archeologisch werkveld gericht met een focus op (veld-)techniek. Door de onstuimige groei van de opleiding was het nodig om te zoeken naar verbreding van de uitstroommogelijkheden van de opleiding en was ook een aanpassing nodig van het onderzoeksaanbod. De verbreding werd gezocht in het werkveld van de ruimtelijke ontwikkeling aan de ene kant en de groeiende erfgoedsector aan de andere kant.

Tegelijkertijd veranderden ook de accenten in het werkveld. Burgerparticipatie maar ook het zogenaamde burgeronderzoek (citizens science) is, mede dankzij de ondertekening van het Verdrag van Faro, sterk toegenomen***. De implementatie van de Omgevingswet begin 2024 zorgt voor een andere, transparantere,  omgang met archeologische data en met initiatiefnemers van gebiedsontwikkelingen. Daarnaast hebben urgente maatschappelijke uitdagingen zoals de energietransitie en de klimaattransitie een grote impact op het werkveld van de erfgoedspecialist****. Denk bijvoorbeeld aan de verduurzamingsopgave voor monumenten en de voor Nederland karakteristieke vooroorlogse woningvoorraad. De maatschappelijke uitdagingen hebben ook geleid tot nieuw beleid, zoals bijvoorbeeld “Water en bodem sturend”*****. Dit laatste heeft een enorme impact op het groenblauwe erfgoed en het archeologisch en gebouwde erfgoed, zowel in het stedelijk als landelijk gebied en vormt een nog nagenoeg onontgonnen onderzoeksterrein.

Erfgoedonderzoek bij SAST

De verbrede uitstroom van de opleiding Archeologie en de veranderingen in de maatschappij vinden hun duidelijke weerslag in de onderzoekslijn “Waarde met erfgoed”. Aan de hand van drie onderzoeksprojecten van het Lectoraat SAST komen hieronder de verschillende thema’s in deze onderzoekslijn, digitale technieken, Nieuwe Tijd en Oost-Nederland, aan bod.

Digitale technieken: ABM for archaeologists

Een Agent Based Model is een computermodel, waarin de acties en interacties tussen actoren kunnen worden bestudeerd. ABM’s worden gebruikt om het gedrag van complexe systemen te onderzoeken. Door deze modellen zich over een langere tijdsperiode te laten ontwikkelen, ontstaan patronen die kunnen worden vergeleken met de werkelijkheid. In het archeologisch werkveld kan deze techniek worden toegepast om verklaringsmodellen te toetsen. De techniek kan ook worden gebruikt bij het identificeren van archeologisch kansrijke gebieden, ook wel predictive modelling genoemd. Deze techniek lijkt vooral toepasbaar te zijn in projecten met een groot ruimtebeslag zoals bijvoorbeeld de ontwikkeling van windmolenparken in de Noordzee. In samenwerking met het Lectoraat Ambient Intelligence en onderzoekers van Århus University, Universiteit Leiden en Landward Research is, met financiering vanuit het Erasmus+-programma, een opensource, online cursus ontwikkeld voor erfgoedprofessionals om kennis te maken met deze techniek (https://abmarchaeologists.github.io/ABMA_website/#/). Deze cursus is sinds begin 2024 volledig operationeel en is al door ruim 500 personen gevolgd. Inmiddels is er ook belangstelling vanuit de RO-opleidingen voor de toepassing van deze techniek in het onderwijs.

Nieuwe Tijd: De bomenluisteraar

Stadsparken vormen groene oases in onze overvolle steden. Zij bieden dagelijks rust en ruimte voor ontspanning en, op hete zomerse dagen, verkoeling aan de bewoners en bezoekers van de stad. Daarnaast spelen stadsparken een steeds belangrijker rol in stedelijk beleid rondom waterberging en biodiversiteit. Veel stadsparken kennen een oorsprong als buitenplaats of zijn aangelegd tijdens 19^e-eeuwse stadsuitbreidingen en hebben een monumentenstatus. De bomen in de stadsparken zijn stille getuigen van veranderingen in onze leefomgeving. In het project “De bomenluisteraar” willen we de bomen een stem geven. Dit doen we onder andere door middel van sensortechnieken, waarmee bijvoorbeeld de sapstroom en bodemactiviteit hoorbaar worden gemaakt. In combinatie met andere technieken willen we inzicht bieden in de effecten van menselijk gedrag op de vitaliteit van deze belangrijke ontmoetingsplaatsen voor de bewoners en bezoekers. Het onderzoek dat zal worden uitgevoerd in samenwerking met de Haagse Hogeschool, Erfgoedhuis Zuid-Holland, Deventer Verhaal, Climate Adaptation Services en de gemeenten Deventer en Den Haag staat nu nog in de startblokken. Het project, gefinancierd vanuit het programma NWA Innovatieve Technieken,  is een initiatief van de SPRONG-groep GROUNDED by Data.

Oost-Nederland: Frieslandriegel

Over de aanleg van een Duitse verdedigingslinie tussen Zwolle en Delfzijl is vrij weinig bekend. De linie van 100+ km lengte bestaat onder meer uit tankgrachten, loopgraven, geschutstellingen en werd onder Duits bevel in de beruchte winter van 44/45 in enkele maanden tijd aangelegd. Naar schatting meer dan 10.000 mensen werden daarvoor ingezet, waarvan een groot aantal onder dwangarbeid. Van de linie zijn vandaag de dag nog enkele honderden meters in het landschap zichtbaar, met name in Natura 2000-gebieden. Harrie Boerhof kocht een van de weinige terreinen aan, waar nog resten zichtbaar zijn, twee Koch-bunkers (eenpersoonsbunker) en een Duitse matras (munitiebunker). Harrie wilde dit deel van de stelling bewaren voor toekomstige generaties en het leed van oorlog voor nabestaanden en belangstellenden zichtbaar maken. Maar… het perceel is een door de Monumentenwet beschermd terrein. Met financiering van de Provincie Drenthe en in samenwerking met de Historische Kring Diever, de gemeente Westerveld en het Drents Archief is op dit terrein door studenten een opgraving uitgevoerd en een kleine reconstructie gemaakt met een levend monument (https://www.frieslandriegel.nl/) waar steeds nieuwe herinneringen en documenten aan kunnen worden toegevoegd via een online platform, een burgerinitiatief avant la lettre gekoppeld met citizens science.   

Een doorkijkje naar de toekomst

Wanneer het gaat om de onderzoekslijn “Waarde met erfgoed” is de City-DEAL Tijdloze Grachten dé plek waar alle thema’s samenkomen en die goed laat zien in welke richting het erfgoedonderzoek van het lectoraat SAST zich ontwikkelt (https://www.saxion.nl/nieuws/2024/september/city-deal-tijdloze-grachten-houdt-grachten-bruggen-en-kades-in-leven). Deze City-Deal is ontstaan vanuit een gedeelde urgentie rondom het behoud van historische kades, bruggen en sluizen in binnensteden. Onze binnensteden met de karakteristieke eeuwenoude grachten zijn hét symbool van ons nationale erfgoed. Het onderhoud van bruggen, kades en grachten staat onder druk waarbij de maatschappelijke uitdagingen rondom klimaat en energie een belangrijke rol spelen. Verschillende incidenten in de afgelopen jaren tonen de kwetsbaarheid van deze eeuwenoude constructies aan. Het Lectoraat SAST is medeondertekenaar van deze City-DEAL. Voor ons staat het overbruggen van tegenstellingen tussen de erfgoedwereld en de civiel technische wereld voorop. Een aanvraag om onderzoek te doen naar de bruikbaarheid van historische technieken in eigentijdse oplossingen staat in de steigers. Een aanvraag voor de ontwikkeling van onderwijs op het snijvlak van bouwhistorie en civiele techniek is in de maak. Het Lectoraat SAST hoopt op deze wijze met erfgoedonderzoek een brug te kunnen slaan tussen het verleden en de toekomst. Daarbij draait het om fysiek erfgoed, van scherf tot groen erfgoed en van bodem tot gebouw. De aanpak in deze onderzoekslijn is altijd interdisciplinair, integraal en datagedreven en waar mogelijk speelt techniek een belangrijke rol.

* Roovers, G., Van Zijverden, W., Van Kuijeren, N., & Bouman, N. (2024). Waarde met erfgoed in de ruimtelijke ontwikkeling. Rooilijn, 57.

** Visser, R., & Van Zijverden, W. (2014). Onderzoeksagenda HBO-Archeologie, inspirerend, vernieuwend en maatschappelijk gedragen. Saxion.

*** Reith, M. (Eindred.). (2022). Onderweg naar Faro, de betekenis van het Verdrag van Faro voor het Nederlandse erfgoedveld en een vertaling in ambities. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

**** RCE (2023). Cultureel Erfgoed – Huidige risico’s Nationale Adaptatiestrategie 2022-2026. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

***** Willemsen, M., & De Jonge, J. (2023). Water en bodem sturend, hoe dan? Praktijkgids voor een ontwerpende aanpak. College van Rijksadviseurs.