Camoufleren of confronteren: Saxion-onderzoek laat zien dat ontwerpen voor taboes niet vanzelf gaat

“We kozen voor een brede insteek, door eerst met leden van de alopecia-vereniging te bespreken welke uitdagingen ze tegenkomen bij het gebruik van hun haarwerk” vertelt Jos Thalen, tot voor kort associate-lector Industrial Design. “In een aantal sessies zijn we tot een ontwerpuitdaging gekomen. Namelijk hoe zij hun haarwerk kunnen verzorgen en mee op reis nemen.” Al in de eerste fase van het éénjarige, verkennend onderzoek, viel op dat mensen met alopecia verschillend met hun haarstuk omgaan, vertelt Jos: “De ene persoon heeft vijf of zes haarwerken, een ander hooguit twee. Maar er was ook een grote gemene deler: iedereen hecht waarde aan het haarwerk en is er zuinig op.” Voorzichtig is men ook, als het gaat om de benaming: geen pruik, maar een haarstuk of haarwerk.

En dat raakt al precies een snaar. Bij het ontwerpen van hulpmiddelen voor mensen met een haarwerk, kan er sprake zijn van gevoeligheden, van taboesfeer. Hoe ga je daarmee om, wanneer je als ontwerper tot oplossingen wilt komen die recht doen aan de gebruiker én waar een goed productontwerp onder ligt? Vanuit dat vraagstuk was Karin van der Heijden (onderzoeker bij het lectoraat Ethiek & Technologie) bij het project betrokken. “Ontwerpers denken natuurlijk heel vraag- en klantgericht. Ze komen graag met een oplossing,” vertelt Karin. “Maar het is de vraag wáár je dan een oplossing voor bedenkt. Moet dat alleen een praktische oplossing zijn, zodat de leden van de alopecia-vereniging geholpen zijn? Of wil je een stap verder gaan, door het taboe bespreekbaar te maken? Maar wat is dat taboe dan en wat wil je vervolgens mee?”

Handelingsverlegenheid

Bovendien, zo vertelt Karin, is het interessant of het taboe er alleen is bij de gebruiker, mogelijk ook bij de ontwerper, of bij betrokken studenten en onderzoekers. Hoe pak je dat aan? Is er sprake van handelingsverlegenheid? “Of parkeer je dat taboe even en ga je zo snel mogelijk over tot het oplossen van dat praktische probleem?” En onder al die vragen ligt natuurlijk een ander vraagstuk. Want wat is een taboe? “Vanuit de antropologie is een taboe iets dat er niet voor niets is,” aldus Karin. Om het concreet te maken: “Incest is niet voor niets een taboe. Maar dat is iets anders dan ongemak, verlegenheid of verdriet over kaalheid, het niet kunnen voldoen aan een maatschappelijk schoonheidsideaal dat we blijkbaar met elkaar bepaald hebben. Hoe moeilijk het ook kan zijn.” Het is dus niet altijd automatisch nodig of goed om taboedoorbrekende oplossingen te ontwerpen.

Tijdens het onderzoek zijn er twee momenten geweest waarin de onderzoekers besloten er juist geen taboe-label op te plakken. Dat deden zij om te kijken wat er gebeurde. Die aanpak werd gebruikt tijdens twee ontwerpsessies met Saxion-studenten Industrieel Productontwerp en leden van de alopecia-vereniging, vertelt Jos: “We vertelden de studenten niet dat het om ontwerpen voor taboes ging, maar observeerden hoe zij het gesprek aangingen en vrij snel in de pragmatische modus schoten: hoe maken we het compact, hoe maken we het draagbaar, mooi of veilig?” Bij de tweede sessie waren ontwerpers van Ontwerpbureau d'Andrea & Evers Design betrokken. “Ook daar zagen we dat er prachtige oplossingen werden bedacht, zoals een uitschuifbare haarwerkhouder. Maar we constateerden ook dat de professionals vrijwel automatisch op hun reguliere manier van ontwerpen overgingen.”

Camoufleren of confronteren?

Dat werpt de vraag op of je als ontwerper meebeweegt met de wensen van de klant, vraagsteller of doelgroep, of dat je ook een ander standpunt in kunt nemen. Wil de ontwerper alleen een probleem oplossen of ligt er ook een kans om het taboe tot uiting te laten komen, bespreekbaar te maken? Wil de ontwerper alleen camouflerend ontwerpen, of juist ook confronterend? In dat laatste geval kan een ontwerp ook helpen in het acceptatieproces, zegt Karin. Vindt zij dat een ontwerper die rol heeft? “Dat hangt van de eigen rolopvatting van de ontwerper of het ontwerpbureau af. Die vraag kunnen we net zo goed aan onszelf als hogeschool stellen. Wat willen wij onze studenten leren of meegeven? Om een onderwerp op te kunnen pakken, moet je het eerst herkennen. Ik denk dat wij ze door onderwijs bewust kunnen maken van mogelijke taboes bij ontwerpprocessen.”

De randen opzoeken

Het is één van de conclusies die het verkennend onderzoek opleverde. Als andere conclusie noemt Jos de gewenning of reflex om vooral gebruikersgericht te ontwerpen. Al is er in de ontwerpfase wel geprobeerd om meer experimenteel en meer confronterend te ontwerpen, zegt hij: “We hebben met een aantal concepten ook iets meer de randen opgezocht. Bijvoorbeeld met een haarwerkhouder met een draaibare kap die het haarwerk desgewenst onzichtbaar kan maken. Of een kaartje voor aan de deurklink van een slaapkamer of een studentenkamer, met de tekst ‘Niet storen, ik ben met mijn haarwerk bezig.’ Het is vrij expliciet en het vertelt de ander wat er aan de hand is. Hiermee stimuleer je iemand om open te zijn over de eigen aandoening.” Er werd wisselend op dit soort ontwerpen gereageerd.

In hun reflectie op het onderzoek concluderen Karin en Jos onder andere dat gebruiksgericht ontwerpen bij taboes niet leidt tot het veranderen of doorbreken van dat taboe. Je reikt weliswaar oplossingen aan, in dit geval voor het opbergen of onderhouden van haarwerken, maar je zorgt niet voor een verandering. “Je laat een ander doel liggen,” aldus Jos. “Het is een interessant inzicht. Haast een paradox. Als je baanbrekend wilt zijn in een taboegebied, dan moet je dus niet te gebruikersgericht ontwerpen.” Volgens Karin is het verstandig om voorafgaand aan het ontwerpproces al met meer partijen in gesprek te gaan om écht inzicht te krijgen in wat er speelt. Hoe zit het bijvoorbeeld met privacy? Kunnen gebruikers nog zelf beslissen of ze hun aandoening onthullen? Hoe zit het met schaamte, ongemak en rechtvaardigheid? “We hoorden dat mannen voor een haarwerk van verzekeraars een veel lagere vergoeding ontvangen dan vrouwen. Er zijn aardig wat ethische en maatschappelijke thema’s te ontdekken wanneer je met gebruikers spreekt.” Bij het onderzoek ging het tevens om de vraag of het niet betuttelend of paternalistisch is om als ontwerper te bepalen óf en in welke mate iemand met alopecia zijn aandoening moet accepteren.

Vakgebieden verbinden

Oog houden voor ethiek tijdens verschillende fases in ontwerpproces kan ondersteund worden door een ethisch paralleltraject, vertellen de onderzoekers. Dat traject werd ontwikkeld door het lectoraat Ethiek en Technologie, waarbij tools als de Ethical Readiness Check en de Project Impact Tool handvatten kunnen bieden. Karin: “Ze leren studenten: ‘Hé, als ik iets doe, vraag of bedenk, dan heeft dat ook consequenties.’ Ik denk dat onze vakgebieden wel op elkaar aan kunnen sluiten, maar dat dat nog niet vanzelfsprekend is. Juist door die handelingsverlegenheid.” Jos: “Ondanks dat we bij alle stappen een voor- en nabespreking hadden, merkten we dat dat niet altijd voldoende was om van elkaar te begrijpen wat we uit bepaalde sessies, zoals met de studenten, wilden halen. Onze domeinen verschillen meer dan we dachten. Zo leerden we van Karin wat de impact kan zijn van een bepaalde vraagstelling, zeker als we die vraag vanuit een praktische invalshoek insteken. Je kunt onze beide vakgebieden niet zomaar onder elkaar leggen om tot een ontwerpproces voor taboes te komen.”

Volgens Karin is het goed om bij ontwerpen voor complexe onderwerpen, zoals bij alopecia, meer aandacht te besteden aan dat ontwerpproces. Ook door er de tijd voor te nemen. Dat beaamt Jos. Het verkennend onderzoek is voor hem tevens een bevestiging dat ontwerpen voor taboes anders is dan regulier ontwerpen. Dat bestaande technieken en methodes, waarmee professionals opgeleid zijn, niet helpen bij het signaleren van en het omgaan met het taboe. “Ze maken niet los wat ze los zouden moeten maken. Daar moeten dus andere dingen voor bedacht worden.”