Ben je eenzaam? Een directe, misschien zelfs taboedoorbrekende vraag. Associate lectoren Merlijn Smits en Anne Bonvanie willen met ‘Ontwerpen voor taboes’ bijdragen aan een bredere kijk op onderzoeksmethodieken en productontwerp, altijd met de behoeften van eindgebruikers in het achterhoofd. Over schulden, ‘Het perfecte plaatje’ en de impact van een kunsthart op iemands relatie. “Wat wij merken is dat een groot en moeilijk onderwerp toch bespreekbaar kan worden op het moment dat je daar een creatieve werkvorm voor hebt.”
Op de dag dat de bliksem meermaals inslaat in Enschede, spreken we Anne Bonvanie en Merlijn Smits over Ontwerpen voor taboes. Het ontstaan van de gelijknamige onderzoekslijn kwam zeker niet als een donderslag bij heldere hemel, maar was meer als een natuurlijk proces. “Onze lectoraten Ethiek & Technologie en Industrial Design hebben al jaren een onderzoekslijn waarin we veel samenwerken,” vertelt Anne. “Dat is dus Ontwerpen voor taboes. Daarin komen de ontwerpkant vanuit Industrial Design en het nadenken over ethische issues heel mooi bij elkaar. Hier zijn al diverse projecten uit voortgevloeid.”
Een voorbeeld van zo’n project is Het perfecte plaatje, waarvoor Anne, Merlijn en collega’s vorig jaar in festivaloutfit naar de Zwarte Cross afreisden. Om daar met nietsvermoedende bezoekers over taboes in gesprek te gaan. Zaten mensen daar wel op te wachten in zo’n feestelijke setting? “Een taboe is moeilijk om over te praten,” beaamt Merlijn. “Maar als je elkaar niet hoeft aan te kijken – en bijvoorbeeld samen iets creatiefs aan het doen bent – dan wordt het makkelijker om over bepaalde dingen wél te praten.”
De conclusie was eigenlijk dat niemand precies bij een perfect maatschappelijk plaatje past. We wilden het gesprek daarover op gang brengen.
Taboetent
Samen iets creatiefs doen. Dat lijkt al beter te passen bij een festival als Zwarte Cross. De opstelling waarvoor Anne en Merlijn kozen was een heuse ‘Taboetent’, waar iedereen naar binnen mocht lopen. In de tent werden nieuwsgierig geworden festivalgangers uitgedaagd om mee te doen aan activiteiten als ‘Lukraak labelen’, waarbij twee mensen die elkaar niet kenden tegenover elkaar moesten gaan staan met een glaswand tussen hen in. Op de glaswand konden vervolgens ‘lukrake labels’ worden geplakt, met daarop vooroordelen als ‘Jij verdient vast heel veel geld’ of ‘Jij hebt geen vrienden’. De confrontatie volgde op het moment dat de glaswand werd omgedraaid; ineens werd bij de deelnemers duidelijk hoe over hen werd gedacht.
“De conclusie was eigenlijk dat niemand precies bij een perfect maatschappelijk plaatje past,” zegt Merlijn. “We wilden het gesprek daarover op gang brengen.” Dat laatste is zeker gelukt. De opstelling op de Zwarte Cross zorgde ervoor dat er in één weekend honderden respondenten konden worden bereikt, mede dankzij het laagdrempelige concept achter de Taboetent.
Het gaat om onderwerpen die ver buiten de belevingswereld van de rest van je vriendengroep kunnen staan. Waardoor je het gevoel krijgt dat je alleen staat.
Eenzaamheid
De lessen die Anne en Merlijn hebben geleerd op de Zwarte Cross, gaan ze zeker gebruiken voor vervolgprojecten binnen hun onderzoekslijn. Een van die lessen was dat eenzaamheid een taboethema is waarover veel jongeren in de regio graag meer zouden praten. Merlijn: “Binnen Saxion willen we kijken of diezelfde behoefte hier ook onder jongeren bestaat. En zo ja, hoe we dan kunnen helpen om het gesprek over eenzaamheid te starten. Want de stap naar een studentenpsycholoog is best wel groot. Kunnen wij dan op een creatieve manier meer aandacht aan eenzaamheid schenken, zonder dat het een beladen onderwerp wordt?”
Op een drukbezocht festival aangeven dat je meer in gesprek zou willen gaan over eenzaamheid: Anne noemt het “een interessante paradox,” die goed kan worden gebruikt bij de verdere ontwikkeling van de onderzoekslijn rondom taboes. Waarom is het eigenlijk belangrijk dat deze lijn wordt doorontwikkeld? Anne geeft aan dat ze tal van voorbeelden kent van thema’s waarover mensen uit de regio het graag meer zouden hebben. Thema’s als homoseksualiteit of financiële nood; zaken die een centrale rol spelen in de levens van mensen, maar waarop – wederom – een taboe kan rusten. “Het gaat om onderwerpen die ver buiten de belevingswereld van de rest van je vriendengroep kunnen staan. Waardoor je het gevoel krijgt dat je alleen staat. Terwijl je op het meer alledaagse vlak misschien wél de aansluiting bij de rest vindt.”
Anne Bonvanie, associate lector Ethiek & Technologie.
Kunsthart
Ethiek & Technologie en Industrial Design: op het eerste gezicht lijkt het misschien een ongewoon ‘huwelijk’, maar beide onderzoeksdisciplines passen verrassend goed bij elkaar. “Zelf ben ik actief binnen de onderzoekslijn Human Centered Design,” licht Merlijn toe. “We gaan actief in gesprek met gebruikers, en dat vertalen we naar productontwerpen. Je kunt heel makkelijk naar behoeften van mensen vragen; vragen naar iemands waarden is al moeilijker, maar taboes zijn helemaal lastig om op te halen bij een doelgroep. Mensen willen daar niet over praten, terwijl het wél handig is om in je productontwerp rekening te houden met die taboes.”
Waarom dat zo handig is, ontdekten Merlijn en collega’s onder andere in een project rondom de ontwikkeling van een kunsthart. Op de eerste plaats is zo’n hart natuurlijk een razend knap voorbeeld van technologisch vernuft. Maar voor de uiteindelijke gebruikers van een kunsthart speelt er van alles mee waarover je als onderzoeker of productontwikkelaar in eerste instantie misschien niet zou nadenken. “Wat we hoorden in gesprekken met mensen die hartfalen hebben,” vertelt Merlijn, “is dat ze de effecten voor hun naasten vaak onderbelicht vinden. Seksualiteit is bijvoorbeeld een onderwerp waarover bijna nooit met patiënten en hun partners wordt gesproken. Maar op het moment dat hartfalen optreedt, kan dat er ook voor zorgen dat er veel minder energie overblijft voor de seksuele kant van iemands relatie.”
Merlijn Smits, associate lector Human Centered Design.
Verdieping
Bij zo’n bredere blik op een ontwerptraject komt het lectoraat van Anne om de hoek kijken. “Mensen die zich bezig houden met het ontwikkelen of gebruiken van technologieën bewust maken van welke dilemma’s daarbij een rol kunnen spelen,” zo vat ze een van de kerntaken van het lectoraat Ethiek & Technologie samen. “Dat haakt heel goed aan bij de Human Centered Design-lijn waar Merlijn bij betrokken is.” Dat de samenwerking tussen de beide lectoraten mede daardoor steeds hechter wordt, moet daarbij in brede zin als een “winstpunt” worden gezien: “Het zorgt ervoor dat je, wanneer je tegen een bepaald thema aanloopt, denkt: ah, dat klinkt als iets waar die persoon bij Industrial Design misschien wel wat mee kan. Je schakelt makkelijker op die manier, en dat verdiept de samenwerking.”
Waar die verdieping de komende jaren toe moet leiden? Anne: “We willen dat taboes beter zichtbaar, bespreekbaar en oplosbaar worden. Dat zijn de drie hoofdthema’s waar we vooral op inzetten. Ieder project doet daar iets anders in. ‘Het perfecte plaatje’ ging vooral over het op gang brengen van het gesprek, maar in een ander project kijken we naar het beter zíchtbaar maken van taboes. Verder kun je in een project bijvoorbeeld proberen om ervoor te zorgen dat een taboe minder heftig ervaren wordt.”
Oogkleppen af
Pratend over kunstharten of eenzaamheid als onderbelicht thema, klinkt het alsof – naast het bespreekbaar maken van taboes – het ook een doel is om te voorkomen dat onderzoekers met oogkleppen op gaan werken. Zodat er niet vanuit een soort tunnelvisie naar één resultaat of productontwerp wordt toegewerkt, maar vooral zo breed mogelijk wordt nagedacht over alle implicaties en behoeften die een rol kunnen spelen voor respondenten of eindgebruikers. “Ik denk dat dat precies is waar Merlijn en ik goed in zijn,” zegt Anne. “Het negeren van de grote vraag. Wij vragen ons af: wat zijn de dingen die óók veel invloed gaan hebben, maar waar niemand het over heeft? Juist dat beïnvloedt voor een groot deel de mate waarin mensen aan het eind van de rit dingen gaan accepteren en gebruiken.”
Het “activeren van voelsprieten bij onderzoekers,” dat is hoe Anne de manier van werken binnen de onderzoekslijn Ontwerpen voor taboes omschrijft. Ze besluit: “Ik kom uit een achtergrond van engineering, maar ik kwam er tijdens mijn bachelor- en masteropleiding achter dat ik niet ingenieur ben geworden vanwege de producten of technologieën, maar om de impact die je kunt hebben op mensen. Daarom ben ik naar de ethiek- en technologiehoek overgestapt, omdat ik denk dat er nog teveel wordt gemaakt wat niet goed op gebruikers is afgestemd. In mijn ogen kun je geen succesvol ontwerp maken zonder uitgebreid na te denken over positieve impact.”
Portretfotografie: Thomas Busschers
