Corruptie. Het klinkt voor veel mensen als iets waarmee ze nooit in aanraking willen of zullen komen. Toch liggen integriteitskwesties in ons dagelijks leven op de loer. “Het gaat vaak onbewust of onbedoeld mis,” zegt Willeke Slingerland, lector Weerbare Democratie bij Saxion. Op de Internationale Dag tegen Corruptie spreken we haar over hoe Saxion-onderzoek concreet bijdraagt aan het bestrijden van corruptie. Bijvoorbeeld met de Weerbaarheidsscan, in de aanloop naar de gemeenteraadsverkiezingen.
Het beeld van corruptie is achterhaald en wat beperkt, merkt Willeke Slingerland nog steeds in haar vele contacten met het werkveld, vertelt ze: “Corruptie en integriteit gaan niet alleen meer over steekpenningen, geschenken of nevenfuncties, maar in de breedte over betrouwbaarheid van bestuur.” En waar termen als machtsmisbruik, fraude, oneerlijke aanbesteding of vriendjespolitiek vooral over vooropgezette vormen van corruptie lijken te gaan, raken mensen juist vaak onbedoeld en ongemerkt verstrikt in integriteitskwesties, legt Willeke uit. Omdat ze iemand verder willen helpen, een project een duwtje in de rug willen geven of vanuit persoonlijke interesse of loyaliteit bepaalde onderwerpen extra willen ondersteunen.
Corruptie als blinde vlek in de samenleving
Het gebeurt aan de bar in de sportkantine, met een foto op social media of als goede buur in de eigen woonomgeving, legt ze uit. Daarmee lijkt corruptie een blinde vlek in onze samenleving. Maar waar bestuurders aan de ene kant burgers vanuit hun positie kunnen bevoordelen, vindt tegelijkertijd uitsluiting en benadeling van andere burgers plaats. En juist dat staat integer handelen en een eerlijke en inclusieve democratie in de weg, aldus de lector. Vanuit haar lectoraat Weerbare Democratie werkt Willeke samen met Attila Németh en zijn Saxion-lectoraat Waarde van Reclasseren in opdracht van de gemeente Eindhoven aan de Weerbaarheidsscan. Naast Eindhoven is het Ministerie van Binnenlandse Zaken daar intensief bij betrokken. De Weerbaarheidsscan is een instrument dat bestuurders gaat helpen om hun netwerken en het risico op netwerkcorruptie in kaart te brengen.
Met dit digitale meetinstrument koppelen lokale bestuurders hun eigen netwerken aan de lokale netwerken en ontwikkelingen in hun gemeente. Daar rolt een profiel en een advies uit. Het geeft bestuurders inzicht in de risico’s die ze lopen en de manier waarop ze die risico’s kunnen verminderen.
Waakzaam zijn voor netwerken
“We leveren deze maand de pilot-versie nog op bij de gemeente Eindhoven. Met dit digitale meetinstrument koppelen lokale bestuurders hun eigen netwerken aan de lokale netwerken en ontwikkelingen in hun gemeente. Daar rolt een profiel en een advies uit. Het geeft bestuurders inzicht in de risico’s die ze lopen en de manier waarop ze die risico’s kunnen verminderen. De Weerbaarheidsscan geeft een beeld van de maatschappelijke impact die netwerken hebben: wanneer leveren ze goede dingen op en wanneer is waakzaamheid geboden? Dat is uitdrukkelijk de bijdrage die Saxion levert. Er ontstaat minder kramp, omdat het bestuurders helpt een goed beeld krijgen hoe ze zich in netwerken kunnen bewegen.”
De Weerbaarheidsscan als graadmeter voor bestuurders
De pilot-versie van de Weerbaarheidsscan moet uiteindelijk resulteren in een instrument dat in 2022 voor meer gemeenten bij de gemeenteraadsverkiezingen beschikbaar is. “Het is niet alleen een permanente graadmeter voor bestuurders en hun eigen netwerken. De Weerbaarheidsscan kan ook helpen als check bij de benoembaarheid voor nieuwe raadsleden en wethouders. We krijgen als lectoraat veel vragen uit de praktijk om een instrument te ontwikkelen dat mensen helpt bij het ontwikkelen van hun netwerkbewustzijn. Onze Weerbaarheidsscan laat straks zien: waar zit jouw solidariteit, jouw loyaliteit en in hoeverre bepaalt jouw achtergrond en identiteit de keuzes die je maakt? Met het profiel dat daar uitkomt, kun je in gesprek gaan én werken aan het bewaken van je eigen integriteit.”
Evenwicht tussen loyaliteit en integriteit
Hoewel corruptie en integriteitskwesties van alle tijden zijn, ziet Willeke dat het onderwerp in deze huidige tijd actueler is dan ooit. Op allerlei niveaus: “In de coronacrisis moeten lokale overheden veel zelf regelen en handhaven. Juist op dat lokale niveau is de crisis voelbaar, bij burgers en ondernemers. De nood is hoog. Ondernemers dreigen om te vallen. Het evenwicht tussen loyaliteit en integriteit kan tussen bestuurders en burgers soms heel wankel worden, juist vanwege die behoefte elkaar te helpen.”
“Complottheorieën liggen op de loer en gaan een eigen leven leiden. In de Verenigde Staten hebben we nu te maken met een president die zijn electorale verlies aan de kaak stelt en het democratisch proces in zijn eigen land in twijfel trekt.”
Complottheorieën
Op landelijk niveau is netwerkvorming en integriteit actueel, met de verhoren in de toeslagenaffaire van de Belastingdienst, geeft Willeke als voorbeeld: “Ook daar wordt onderzocht of mensen in netwerken elkaar de hand boven het hoofd hebben willen houden.” Een betrouwbare overheid is belangrijker dan ooit, zo blijkt nu. In coronatijd en door de invloed van sociale media wordt het steeds duidelijker hoe snel het sentiment en de publieke opinie om kan slaan. Hoe overheden, terecht of onterecht, de schijn tegen kunnen krijgen. “Complottheorieën liggen op de loer en gaan een eigen leven leiden. In de Verenigde Staten hebben we nu te maken met een president die zijn electorale verlies aan de kaak stelt en het democratisch proces in zijn eigen land in twijfel trekt.”
Internationaal onderzoek op Aruba
Op internationaal niveau doet Willeke met haar lectoraat onderzoek naar het nationale integriteitssysteem op Aruba, in opdracht van Stichting Deugdelijk Bestuur Aruba en de regering van Aruba. De methodiek is van Transparency International. “We hebben dat vanuit Saxion in 2012 ook voor Nederland gedaan. Samen met de Universiteit van Aruba onderzoeken we nu daar het integriteitssysteem. We brengen de wet- en regelgeving en de dagelijkse praktijk in kaart en proberen op Aruba bij te dragen aan een kentering van corruptie en het scheppen van nieuw perspectief.”
Nederland als high trust society
Met onderzoek naar corruptie en het ontwikkelen van instrumenten als de Weerbaarheidsscan levert Saxion rechtstreeks een bijdrage aan de Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties, legt Willeke tot besluit uit: “We bieden instrumenten die bijdragen aan een inclusieve en rechtvaardige samenleving. Corruptie tast de democratie en rechtstaat aan. Alles dat je lokaal of op landelijk niveau met elkaar hebt opgebouwd, erodeert onder invloed van corruptie. In Nederland waren we altijd een high trust society. Daar moeten we zuinig op zijn. Het is belangrijk dat we blijven werken aan die betrouwbare samenleving. Als plek waar we oneerlijke concurrentie of oneerlijke besluitvorming willen tegengaan.”
Mr. dr. Willeke Slingerland is sinds 2010 werkzaam bij Saxion. Ze is lector van het lectoraat Weerbare Democratie, dat verbonden is aan de Academie Bestuur, Recht en Ruimte.
De Internationale Dag tegen Corruptie, uitgeroepen door de Verenigde Naties, vindt jaarlijks plaats op 9 december. Doel is om aandacht te vragen voor dit probleem dat in alle lagen van de bevolking voorkomt. Bij rijk en arm, sterk en zwak, machtig en machteloos. Corruptie bedreigt samenlevingen en de waarden van de democratie. De VN houdt zich actief bezig met de bestrijding van corruptie.
