In de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen wordt het drukker en rumoeriger in de politieke arena. Partijen gaan de strijd met elkaar aan. De kiezer wikt, weegt en kijkt toe. Hoe effectief is negatieve campagnevoering in een land als Nederland, dat een meerpartijensysteem heeft? Wat doet de kiezer wanneer partijen elkaar in de haren vliegen? Met Saxion-onderzoeker en politicoloog Annemarie Walter blikken we vooruit op deze verkiezingsmaand. Zij nam gisteravond deel aan De Nabeschouwing bij het RTL-Verkiezingsdebat.
Zeven jaar woont ze inmiddels in Engeland. Wanneer de reisrestricties door Covid weer opgeheven worden, komt Annemarie Walter terug naar Nederland. Met een goede reden. Ze startte begin februari als onderzoeker bij het Saxion-lectoraat Weerbare Democratie. Walter deed de afgelopen jaren veel wetenschappelijk onderzoek op politiek gebied. Ze promoveerde in 2012 op negatieve campagnevoering in meerpartijsystemen, zoals wij die in Nederland maar ook in Duitsland kennen. Bij haar onderzoek betrok Walter tevens Engeland en de Verenigde Staten, als landen waar juist een tweepartijensysteem van kracht is. “Dat geldt steeds minder voor Engeland,” vertelt ze. “Dat land beweegt zich nu steeds meer richting een meerpartijensysteem.”
Niet overstappen maar afwenden
Met de Amerikaanse verkiezingen nog vers in het achterhoofd, kijkt Nederland nu niet meer over de schutting maar naar de eigen achtertuin. Het gras is dan ook zeker niet groener bij de spreekwoordelijke buren, als het gaat om negatieve campagnevoering. Maar eigenlijk is het appels met peren vergelijken. In het tweepartijensysteem dat Amerika kent, heeft het bekritiseren van elkaars politici of politieke agenda een ander effect op de kiezers dan in landen als Nederland, legt Walter uit: “Wie in de VS zijn hele leven op een republikein stemt, zal mogelijk wel gaan twijfelen wanneer zijn kandidaat door een democraat wordt aangevallen, maar stapt niet automatisch over naar het andere kamp. Het leidt er vaak toe dat stemmers zich juist van de verkiezingen afwenden.”
Politiek cynisme
Ook politiek cynisme ligt op de loer. In de VS zien kiezers dat politici elkaar, vaak ook persoonlijk aanvallen. “Kiezers krijgen dan het idee: laat maar, ik vertrouw geen enkele kandidaat meer,” aldus Walter. Toch hebben politici in dat systeem op korte termijn te winnen bij hun negatieve campagnevoering, legt ze uit. Stemt een twijfelende republikein helemaal niet, dan is dat alsnog gunstig voor het democratische kamp.
Wie in de VS zijn hele leven op een republikein stemt, zal mogelijk wel gaan twijfelen wanneer zijn kandidaat door een democraat wordt aangevallen, maar stapt niet automatisch over naar het andere kamp. Het leidt er vaak toe dat stemmers zich juist van de verkiezingen afwenden.
Enorme keuze aan politieke partijen
Hoe zit zoiets in West-Europa? “Val je in een meerpartijensysteem je tegenstander aan, dan is het in het huidige Nederlandse politiek landschap de vraag wat en óf je daar als partij wat mee wint,” zegt Walter. “Wanneer bijvoorbeeld Mark Rutte stevig onder vuur ligt, keert de Nederlandse kiezer zich misschien wel van zijn partij af, maar niet van het politieke proces. Er is hier een enorme keuze aan politieke partijen en kiezers schuiven dan vaak gewoon door naar één van de partijen die tot dezelfde of een verwante ideologische familie behoren. Hun tweede of derde keus.” Wie geen vertrouwen meer in de politiek heeft, zo legt Walter uit, heeft in Nederland dan nog steeds een keus. Bijvoorbeeld door op een anti-systeempartij te stemmen. Eentje die overal tegenaan schopt.
Ideologische profilering
Al is het gewin bij negatieve campagnevoering in een meerpartijensysteem vele malen onzekerder, politieke partijen gebruiken deze strategie ook om andere redenen. Bijvoorbeeld voor hun eigen ideologische profilering. “Verschillen in motieven voor het gebruik van negatieve campagnevoering zijn in tegenstelling tot de VS, in een land als Nederland veel duidelijker te onderscheiden,” zegt Walter: “Wanneer de SP de VVD aanvalt, of de ChristenUnie zich richt op D66, dan is dat niet omdat de partijen kiezers bij de ander denken te kunnen halen. Ze doen het om zich ideologisch te onderscheiden, bijvoorbeeld op economische of ethische overtuigingen.” Wie kiezers wil kapen, valt partijen binnen de eigen ideologische familie aan: de PvdA doet dat bij de SP, de PVV bij de VVD.
Coalitievorming als remmende factor
Typisch Nederlands is volgens Walter het verschijnsel dat negatieve campagnevoering in ons land afgeremd wordt door de noodzaak tot coalitievorming. “Dat is van alle tijden, maar het politieke landschap is nu verder versnipperd dan ooit. Waarom zou je elkaar keihard aanvallen, als je de ander mogelijk nodig hebt om samen te mogen regeren?” De verlokking van de macht heeft dus wel degelijk een dempend effect op negatieve campagnevoering, in vergelijking met de veel fatalistischere insteek in de Verenigde Staten. In Nederland houden partijen graag alle opties open. In de VS is het alles-of-niets.
Wanneer de SP de VVD aanvalt, of de ChristenUnie zich richt op D66, dan is dat niet omdat de partijen kiezers bij de ander denken te kunnen halen. Ze doen het om zich ideologisch te onderscheiden, bijvoorbeeld op economische of ethische overtuigingen.
In de kaarten laten kijken
In het verlengde daarvan, zo vertelt Walter, laten Nederlandse partijen zich tijdens hun campagnes ook zelden in de kaarten kijken over de partijen met wie zij wél of juist niet willen regeren. “Het gebeurt af en toe, zoals Jesse Klaver van GroenLinks nu openlijk een links blok wil vormen, maar het is hier geen gemeengoed.” Dat is in Duitsland bijvoorbeeld anders, legt ze uit. “Daar vormen partijen openlijk een politiek of ideologisch blok. Ze sorteren eerder voor, door alvast aan te geven met wie ze eventueel in zee willen, mocht het tot regeren komen.”
Gefragmenteerd en gepolariseerd
Annemarie Walter kijkt uiteraard met belangstelling naar de komende verkiezingsperiode. “Zoals gezegd, is de versnippering in het politieke landschap groot, maar we zitten ook in een crisis.” Of er verruwing merkbaar is in de campagnevoering? Het antwoord op die vraag is voor haar relatief. “In vergelijking met de VS bestrijden Nederlandse politici elkaar nog meestal op inhoudelijke standpunten. Het wordt nauwelijks echt persoonlijk en het gaat al helemaal niet over iemands privéleven. In die zin valt het mee, al zijn er historisch gezien wel golfbewegingen gaande waarbij die verruwing in bepaalde periodes zeker toe is genomen. Ook nu. Het landschap is niet alleen gefragmenteerd, maar ook gepolariseerd: de afstand tussen de linkse en rechtse uitersten is groter dan ooit.”
Liever een verbinder dan een straatvechter
In een tijd van polarisatie voeren partijen vaak negatiever campagne, maar veel is daarover nu nog niet te zeggen. De debatten zijn in Nederland nog maar net gestart. “Het effect van de crisis kan ook nog een dempende werking hebben. Lijsttrekkers willen zich misschien als goed politicus en potentiële premier neerzetten, nu liever een verbinder dan een straatvechter zijn.”
Effecten zijn relatief klein
Ondanks het geringe electorale gewin dat partijen in een stelsel als dat in Nederland met negatieve campagnevoering kunnen bereiken, leeft bij politici wel de gedachte dat deze strategie winst kan opleveren, zegt Walter tot slot. “Vanuit de wetenschap kijken we daar anders en genuanceerder naar. We zeggen niet dat het per definitie niet werkt, maar wel dat de effecten relatief klein zijn. Als kiezers al gaan twijfelen, dan valt er in Nederland in dezelfde ideologische hoek nog genoeg te kiezen.” De ruimte voor negatieve campagnevoering is beperkt. Uiteindelijk moeten de winnaars toch weer met elkaar om tafel.
The Backlash Effect & Het Goede Voorbeeld Geven
Kiezers verliezen omdat je een grens overschrijdt: in de Amerikaanse literatuur wordt hierover geschreven als The Backlash Effect. Kiezers hebben hun eigen grens bij wat zij toelaatbaar vinden in campagnevoering, maar er zijn ook algemene patronen zichtbaar. Zo is het voor de meeste kiezers ‘not done’ wanneer mannen vrouwen aanvallen op basis van stereotypering. Ook trekken ouderen, vrouwen en links georiënteerde stemmers eerder een grens bij wat zij als ‘algemeen ontoelaatbaar’ ervaren. Waar men de grens trekt, kan mede cultureel bepaald Zijn.
“Als het politieke debat en omgangsvormen tussen politici verruwen, dan zie je daar ook het effect van op de maatschappij. Politici hebben een voorbeeldfunctie voor burgers. In Amerika zijn burgers elkaar ruwer gaan bejegenen, mede door de wijze waarop voormalig president Donald Trump communiceerde,” aldus Annemarie Walter.
Dr. Annemarie Walter is sinds 1 februari 2021 werkzaam bij het lectoraat Weerbare Democratie van Saxion. Zij studeerde Politicologie aan de Universiteit van Leiden en promoveerde aan de Universiteit van Amsterdam. Annemarie gaf les en deed onderzoek aan de Universiteit van Amsterdam, de Vrije Universiteit van Amsterdam en de University of Nottingham (Groot-Brittannië).
