Met de Tweede Kamerverkiezingen in het vizier lijkt in Nederland de kloof tussen burgers en politiek anno 2021 groter dan ooit. Hoe zijn we als samenleving beland in het huidige niemandsland van protesten, polarisatie en politieke affaires? En: wat is de routekaart waarmee burgers en politici in vertrouwen weer samen op weg kunnen naar een stabiel democratisch evenwicht? Voor Saxion-lector Willeke Slingerland ligt de oplossing ondubbelzinnig bij de politiek zelf.
Wie met zevenmijlslaarzen door de afgelopen decennia loopt, ziet volgens Willeke Slingerland duidelijk hoe we in Nederland via de sinds het midden van de jaren zeventig ingezette ontzuiling, gevolgd door individualisering en liberalisering nu in een netwerksamenleving zijn beland. “Wie zich vroeger transparant en haast vanzelfsprekend politiek vertegenwoordigd voelde, bijvoorbeeld binnen zijn eigen socialistische of katholieke zuil, zag die zekerheden afbrokkelen,” vertelt de Saxion-lector Weerbare Democratie.
Snel scoren bij de media
“In de jaren tachtig en negentig was er veel aandacht voor de opkomst van de Europese Unie, maar het progressieve en individualistische klimaat bleek voor veel mensen niet zaligmakend. Vanaf de millenniumwisseling kwam het poldermodel op gang. De invloed van vakbonden nam af en die van politieke partijen juist toe. Ook in informele circuits. Het risico ligt dan op de loer dat men elkaar, soms onbedoeld, de hand boven het hoofd houdt en dat de checks and balances zwakker worden. Daarbij lijkt ook het snel scoren bij de media het nieuwe normaal geworden.”
Volgens Slingerland zijn het die processen waarmee de relatie tussen burgers, politiek en het ambtelijk apparaat als ‘vierde macht’ in Nederland langzaam maar zeker in een negatieve spiraal terechtkwam. “Al in 2012 publiceerden we vanuit Saxion over het nationale integriteitssysteem. In ons onderzoek, met samenwerkingspartners, legden we feitelijk alle mechanismes al bloot die in die periode de kloof tussen politiek en burger aan het veroorzaken waren. We hebben er destijds ook voor gewaarschuwd.”
Terug naar de tekentafel
De coronacrisis en politieke schandalen als de Toeslagenaffaire laten volgens Slingerland nu in sneltreinvaart zien hoe politici en ambtenaren in hun eigen uitgeholde systeem door de mand vallen. Met de burger als kind van de rekening. “We zien hoe de ministeriële verantwoordelijkheid niet meer werkt, hoe partijen zich met elkaar naar nieuwe wetgeving polderen. Ons huidige politieke systeem is gebouwd op compromissen, die niet of moeilijk uitvoerbaar zijn. Denk naast de Toeslagenaffaire ook aan de decentralisatie van de Jeugdzorg of de coronamaatregelen. Het is onuitvoerbaar tekentafelbeleid. Als blijkt dat mensen onevenredig hard getroffen worden door maatregelen, moet je weer terug naar die tekentafel. Dat lerende vermogen zien we nauwelijks nog terug bij de overheid.”
Ons huidige politieke systeem is gebouwd op compromissen, die niet of moeilijk uitvoerbaar zijn. Denk naast de Toeslagenaffaire ook aan de decentralisatie van de Jeugdzorg of de coronamaatregelen. Het is onuitvoerbaar tekentafelbeleid. Als blijkt dat mensen onevenredig hard getroffen worden door maatregelen, moet je weer terug naar die tekentafel. Dat lerende vermogen zien we nauwelijks nog terug bij de overheid.
Fouten in een vroeg stadium bespreken
Daarnaast is er het sterk gepolitiseerde ambtelijk apparaat, volgens de lector. “Veel ambtenaren zijn niet meer mondig, zeggen niet: ‘Wacht even, deze maatregel is niet haalbaar.’ Als ambtenaar moet je onophoudelijk zorgen dat jouw bewindspersoon geen ingewikkelde Kamervragen krijgt. Het moet er juist om gaan dat fouten in een vroeg stadium in de openheid komen. Een bewindspersoon kan er dan eerlijk over zijn, zonder dat er weer de reflex is om direct een motie van wantrouwen in te dienen. Met de huidige werkwijze tasten we de transparantie van het systeem aan. Hoeveel komt er bij politieke affaires achteraf pas aan het licht, dat al lang intern bekend was? Daarmee zijn we nu in de huidige werkelijkheid beland.”
Nieuwe regering, maar oude structuren
Slingerland noemt het de tragiek van de komende Tweede Kamerverkiezingen: “De politieke prikkels voor electoraal gewin zijn te sterk. We kiezen een nieuwe regering, maar we hebben de structuren niet veranderd. We stemmen weer op politieke partijen, maar gaan in ons land niet aan de slag met de belangrijke aanbevelingen in de rapporten die de ontaarding van ons systeem hebben blootgelegd.” Het vorige week verschenen Eindrapport onderzoek uitvoeringsorganisaties is daar volgens Slingerland opnieuw een voorbeeld van.
Minder ideologie, meer oplossingen
Hoe vinden we de weg terug naar de basisspelregels van de democratie? Dat vraagt volgens Willeke Slingerland niet alleen om het doorbreken van de huidige werkwijze waarin politiek en ambtenarij elkaar gevangen houden. Volgens de lector gaat het ook om goed onderwijs, het versterken van de lokale politiek en de verantwoordelijkheid bij politiek partijen om zich minder op ideologie maar vooral op oplossingen te richten. “Zieltjes winnen voor het eigen electorale gewin is écht old-school. Als partijen dat blijven volhouden, brengen ze constant perverse prikkels in het systeem.” De lector pleit daarbij voor een actieplan voor de versterking van onze rechtsstaat: “We moeten laten zien dat we op landelijk niveau echt een andere rolopvatting van onze trias politica voor ons zien: de Tweede Kamer, Eerste Kamer, rechtelijke macht en het kabinet. Allemaal moeten ze de handschoen oppakken.”
De politieke prikkels voor electoraal gewin zijn te sterk. We kiezen een nieuwe regering, maar we hebben de structuren niet veranderd. We stemmen weer op politieke partijen, maar gaan in ons land niet aan de slag met de belangrijke aanbevelingen in de rapporten die de ontaarding van ons systeem hebben blootgelegd.
Met studenten werken aan hun moreel kompas
Ook het onderwijs kan een belangrijke bijdragen leveren, zegt Slingerland: “Op een hogeschool als Saxion leiden we, net als scholen elders in Nederland, de ambtenaren van de toekomst op. Bij alle opleidingen moeten we met studenten werken aan hun moreel kompas, aan inclusief denken en aan oog houden voor een mensgerichte benadering: studenten leren dat ze geen robot zijn die regels uitvoert. Behalve kennis hebben ze ook houding en vaardigheden nodig om mee te kunnen doen in de samenleving.” Daarbij verwijst de lector nadrukkelijk naar de Sustainable Development Goals die ook Saxion als hogeschool onderschrijft. Ook de manier waarop de overheid communiceert, moet volgens Slingerland anders ingevuld worden. “We leven in een land waar zo’n twee miljoen mensen laaggeletterd zijn. Dit zijn de mensen die het slachtoffer zijn geworden van allerlei maatregelen. Er is geen quick fix, op allerlei plekken moet de overheid nieuwe bruggen naar burgers bouwen.”
Nieuwe kwetsbaarheid
Wat kan de kiezer doen? “Eigenlijk zijn we zelf al gewend dat politici hun kwetsbaarheid niet laten zien. We stemmen graag op iemand die met een stalen gezicht de goede boodschap brengt. Maar durven we met ons stemgedrag ook iemand te belonen, die gewoon zegt: ‘Ik heb een fout gemaakt, eigenlijk moeten we het met elkaar anders gaan doen’? We zijn die lerende reflex met elkaar verloren.” Het functioneren van politici er volgens Slingerland vooral bij gebaat wanneer zij zich juist kwetsbaar willen opstellen. “Juist dat zou het nieuwe normaal moeten worden. Transparant zijn, daadwerkelijk de blik naar de behoefte van de burger richten en denken: ‘Waar zit mijn solidariteit? Waar is mijn besluit of handelen op gebaseerd?’” Moet het draaien om partij-ideologie, de eigen machtspositie, of daadwerkelijk om de burger, vraagt de lector zich af.
“Als politieke partijen hun verantwoordelijkheid nemen, een stuk ideologie vervangen door inzet, dan staan zij aan de basis om het systeem te veranderen. Dan kantelt alles: dan gaan ambtenaren anders opereren, net als onderzoekscommissies. Mensen raken weer echt betrokken. Alleen dan kunnen we samen de kloof dichten.”
Op 8 maart is het Internationale Vrouwendag: maken vrouwen het verschil?
Bij deze verkiezingen schuiven partijen meer vrouwelijke lijsttrekkers naar voren dan ooit. Willeke Slingerland ziet zeker kansen om de kloof tussen burgers en politiek mede door vrouwelijk leiderschap te dichten: “Als het gaat om zorgvuldigheid en oog hebben voor het algemeen belang dan bezitten vrouwen deze kwaliteiten over het algemeen. Dat maakt het sowieso aantrekkelijk om meer vrouwen in de politiek te hebben.
Kijken we naar inclusiviteit, dan zien we helaas dat het mannelijke nog altijd de maatstaf is. Zelfs in het denken van vrouwen. Aan wie denk jij als het gaat om ‘de burgemeester’ of ‘de chirurg’? Discriminatie lijkt in Nederland pas zorgelijk als het expliciet gebeurt, terwijl er veel impliciete discriminatie en uitsluiting is. Van laaggeletterden tot de mensen die in de Toeslagenaffaire op basis van etniciteit op een aparte lijst stonden. De overheid heeft een zorgplicht voor alle Nederlanders. Emancipatie is nooit af."
Mr. Dr. Willeke Slingerland is sinds 2010 werkzaam bij Saxion. Ze is lector van het lectoraat Weerbare Democratie, dat verbonden is aan de Academie Bestuur, Recht en Ruimte.
