Vergroot de inzet van een vrijwilliger de effectiviteit van de schuldhulpverlening en zo ja, hoe? Dat was de hoofdvraag van het onderzoek waaraan Ben Boksebeld en Peter Gramberg vanuit het Saxion-lectoraat Social Work de afgelopen twee jaar werkten. De resultaten liggen er inmiddels. “De meerwaarde van vrijwilligers is er wel degelijk, al ligt die ook op een verrassend vlak. Daarnaast zijn er de nodige aandachtspunten, waar vrijwilligersorganisaties hun voordeel mee kunnen doen.”
Gemeenten hebben de afgelopen jaren meer taken en verantwoordelijkheden gekregen op het gebied van re-integratie, schuldhulpverlening en armoedebestrijding. Het landelijk kennisprogramma Vakkundig aan het Werk regisseert en faciliteert onderzoek dat antwoord geeft op vragen als: wat is de juiste aanpak, voor wie werkt die aanpak en welke interventies werken het beste? Onderzoeksresultaten vloeien zodoende rechtstreeks terug in de maatschappij om tot betere en gerichtere schuldhulpverlening en armoedebestrijding te komen.
De vrijwilliger als schuldhulpmaatje
“De Stadsbank Oost Nederland uit Enschede speelde een centrale rol in ons onderzoek,” vertelt Ben Boksebeld. Daar wilde men ons graag faciliteren, ook omdat deze organisatie veel met vrijwilligers samenwerkt. Vrijwilligers worden ingezet als schuldhulpmaatje, veelal in trajecten die dreigen te stagneren. Ze worden geworven, getraind en beschikbaar gesteld door vrijwilligersorganisaties uit het werkgebied van de Stadsbank. In ons onderzoek hebben we organisaties uit Enschede, Lochem, Wierden, Hengelo en Haaksbergen betrokken, net als de regionale afdeling van de landelijk georganiseerde Humanitas Thuisadministratie.
Voor het onderzoek vergeleken Ben en Peter 168 dossiers van mensen die een aanvraag schuldhulpverlening indienden bij de Stadsbank. Bij de helft van de dossiers was een vrijwilliger betrokken, bij de andere helft stond de cliënt alleen onder begeleiding van de Stadsbank. Daarnaast interviewden de onderzoekers zowel vrijwilligers als medewerkers van de Stadsbank over hun werkwijze. Direct contact met de cliënten was er ook. In dertig diepte-interviews met mensen die in 2014 of 2015 een aanvraag schuldhulpverlening hadden ingediend, keken Ben en Peter met deze ex-cliënten terug op hun traject. Daarbij stond centraal welke mate van ondersteuning zij hadden gekregen, hoe zij de ondersteuning hadden ervaren en welk effect de werkwijze op hun financiële zelfredzaamheid had gehad.
Over de onderzoekers
Ben Boksebeld is als onderzoeker verbonden aan het lectoraat Social Work. Daarnaast is hij docent voor de bacheloropleiding Social Work van de Academie Mens & Maatschappij (AMM). Peter Gramberg is onderzoeker bij het genoemde lectoraat en als docent betrokken bij de masteropleiding van AMM. Jack de Swart was als lector Social Work bij het onderzoek betrokken.
Twaalf gesprekskaarten langs een meetlint
“Voor deze gesprekken hebben we een onderzoeks-tool ontwikkeld. We vroegen de ex-cliënten om twaalf gesprekskaarten langs een meetlint te leggen. Die kaarten hadden betrekking op attitude-aspecten rond financiële zelfredzaamheid. Deze aspecten vonden we in de literatuur. We vroegen hen in hoeverre en waarom hun zelfredzaamheid veranderd was, na het traject in de schuldhulpverlening. Of juist niet. Denk daarbij aan stellingen als “Ik kan met schuldeisers en instanties overleggen,” “Ik heb goed zicht op mijn inkomsten en uitgaven,” of “Ik ben doordrongen van de ernst van mijn situatie.” De geïnterviewden moesten aangeven hoe ze zich op hun dieptepunt voelden, de dag voordat ze zich bij de Stadsbank meldden. En vervolgens hoe ze hun situatie na het traject beoordeelden,” vertelt Peter.
De uitkomsten van het onderzoek laten zien dat cliënten minder snel het hulpverleningstraject verlaten, wanneer er sprake is van ondersteuning door een vrijwilliger. Het onderzoek laat opvallend genoeg ook zien dat cliënten die begeleid worden door een vrijwilliger over het algemeen relatief een groter maandbedrag aflossen dan de anderen. Ben: “Dat zou onderwerp van vervolgonderzoek kunnen zijn, maar op basis van gesprekken, concluderen we voorzichtig dat vrijwilligers ook aanjagers van participatie zijn: ze activeren mensen om weer te gaan solliciteren naar betaald werk. Wanneer dat lukt, nemen kansen en de mogelijkheden tot aflossing toe. Wel doen we in ons rapport aanbevelingen meer aandacht te besteden aan het bevorderen van sparen, in de afbouwfase van het schuldsaneringstraject. Het evenwicht tussen een stabiele financiële situatie en het terugvallen in schulden blijft precair. Hier liggen kansen tot verbetering.”
Vrijwilligers moeten te veel op hun handen zitten
Het informele karakter van de hulp, de snelle en flexibele beschikbaarheid van vrijwilligers en de bemoedigende rol die zij kunnen spelen, werd door cliënten als positief ervaren, vertellen de onderzoekers. “De organisaties leren hun vrijwilligers vaak om bij schuldhulpverlening ‘op hun handen te zitten’, met als doel structurele gedragsverandering bij de cliënt te bewerkstelligen,” aldus Ben. “Dat is een goed streven, maar uit het onderzoek blijkt dat vrijwilligers juist ook de praktische rol pakken om overzicht in de financiële chaos te krijgen. Samen met de cliënt een vuilniszak vol ongeopende enveloppen aanpakken bijvoorbeeld. Ook fungeren vrijwilligers regelmatig als belangenbehartiger, door mee te gaan naar instanties. Hun cliënten zijn kwetsbaar. Ze zijn gemiddeld lager opgeleid dan de groep cliënten die alleen ondersteuning van een betaalde schuldhulpverlener ontvangt. Uit interviews blijkt dat cliënten zich door de begeleiding van een vrijwilliger mentaal sterker gaan voelen, doordat er meer tijd en ruimte is voor persoonlijk contact.”
Meerwaarde aantonen en het eigen vrijwilligersbeleid kwalitatief aanscherpen
Het onderzoeksrapport is recent aangeboden aan alle participerende instanties. Ben en Peter zien dat het rapport een aantal belangrijke functies kan vervullen. Zo helpen de resultaten om zowel de Stadsbank als vrijwilligersorganisaties de meerwaarde van vrijwilligerswerk in de schuldhulpverlening richting subsidiegevers aan te tonen. Daarnaast biedt het rapport de organisaties zelf een kans om het eigen vrijwilligersbeleid kwalitatief aan te scherpen.
Peter: “We zien dat er verloop is onder vrijwilligers. Ze worden opgeleid en ingewerkt, maar vertrekken soms weer snel. Dat is kapitaalvernietiging. In de gesprekken gaven vrijwilligers aan dat zij juist voldoening en zingeving ervaren om hun werk als ondersteuner in de volle breedte uit te kunnen voeren. Niet alleen door mee te kijken en spreekwoordelijk op hun handen te zitten, maar juist om rust en overzicht te creëren en letterlijk naast iemand te gaan staan. Wanneer die rol vanuit vrijwilligersorganisaties meer ondersteund en erkend wordt, ook bij de werving van vrijwilligers, dan valt er eigenlijk voor alle partijen winst te behalen.”
Lees het volledige rapport en bekijk de infographic:
Gesprekstool
De onderzoeks-tool met de praatkaarten en het meetlint is inmiddels doorontwikkeld tot een gesprekstool. Daarmee kunnen vrijwilligers met hun cliënten gericht het gesprek aangaan om inzicht te krijgen in de huidige situatie en om samen aan verbetering te werken. De onderzoekers geven de komende periode een aantal workshops bij de betrokken organisaties, waarin het werken met de gespreks-tool wordt toegelicht.
