Technologie in de thuiszorg: Ingrid ten Haken over haar onderzoek naar onderrapportage van incidenten
De zorg verandert. Steeds vaker maken mensen, die thuis verpleegd worden, gebruik van medische apparatuur. Veel gaat daarin goed. Toch kan het melden van incidenten in thuiszorgsituaties en het delen van kennis tussen verpleegkundigen, teams en organisaties beter. Juist om als organisatie of regio te profiteren van deze kwaliteitsverbetering. Ingrid ten Haken van het Saxion-lectoraat Technology, Health & Care vertelt over haar promotieonderzoek.
De veilige toepassing van medische technologie thuis: dat is het thema van Ingrids promotieonderzoek, dat zich richt op het gebruik van complexe medische technologieën in de thuiszorg. Denk daarbij aan toepassingen als de morfinepomp, infuustherapie en parenterale voeding: een katheter waarmee iemand voedingsstoffen buiten de gangbare weg van het maag-darm-kanaal krijgt toegediend. Juist deze drie voorbeelden van complexe medische technologieën vinden de laatste jaren steeds meer hun weg in thuiszorgsituaties. De trend, waarbij mensen vanuit het ziekenhuis sneller weer naar huis gaan om daar verder verpleegd te worden, zet zich onverminderd voort. Wanneer daar complexe medische apparatuur bij ingezet wordt, vraagt dat het nodige van patiënt, mantelzorger én zorgprofessional.
Verbetermogelijkheden voor verpleegkundigen
“Mijn onderzoek sluit aan op vragen die in de verpleegkundige beroepspraktijk leven,” vertelt Ingrid over de aanleiding. “Ziekenhuisgroep Twente (ZGT) benaderde Saxion enkele jaren geleden met de vraag om onderzoek te doen naar risico’s en verbetermogelijkheden voor de verpleegkundigen in hun Medisch Technisch Handelen Team. Zij krijgen in thuiszorgsituaties in toenemende mate met complexe medische technologieën te maken.” Als onderdeel van haar onderzoek bevroeg Ingrid 209 verpleegkundigen van thuiszorgorganisaties verspreid over heel Nederland en nam ze ruim 13.000 verpleegkundige handelingen onder de loep. Dat leverde opvallende conclusies op.
“We zien dat verpleegkundigen maar een klein percentage incidenten of bijna-incidenten met medische technologie in de thuiszorg formeel volgens het protocol van de eigen organisatie melden. Dat protocol schrijft echter voor dat alle (bijna-) incidenten gemeld moeten worden. Over de drie technologieën die ik onderzocht, meldden verpleegkundigen gemiddeld maar in 15,5% van de gevallen het incident officieel.”
Toch doet deze lage score de betrokkenheid aan het bed en in de teams tekort. Er is wel degelijk oog voor patiëntveiligheid en het leren van incidenten. In 70% van de gevallen bespreken verpleegkundigen incidenten onderling in het eigen team. Ze geven ook aan zich niet belemmerd te voelen incidenten formeel te melden. “Vervolgonderzoek moet uitwijzen waarom de verpleegkundigen het dan toch niet doet,” vertelt Ingrid. “Literatuurstudie laat zien dat onderrapportage van incidenten in ziekenhuizen internationaal een trend is. Uniek is dat mijn onderzoek als een van de eerste de forse onderrapportage ook voor de thuiszorg heeft aangetoond.”
Ziekenhuisgroep Twente benaderde Saxion enkele jaren geleden met de vraag om onderzoek te doen naar risico’s en verbetermogelijkheden voor de verpleegkundigen in hun Medisch Technisch Handelen Team. Zij krijgen in thuiszorgsituaties in toenemende mate met complexe medische technologieën te maken.
Complexer dan in het ziekenhuis
Marjolein den Ouden, lector Technology, Health & Care benadrukt het belang van het onderzoek: “Binnen ons lectoraat houden we ons bezig met het ontwikkelen van nieuwe zorgtechnologie. Hoe kunnen we veel meer meekijken in de ontwerpfase? Hoe nemen we veiligheidsaspecten in een vroeg stadium mee? Er wordt fantastische nieuwe medische apparatuur ontwikkeld, maar het is ook belangrijk dat de technologie aansluit op de gebruiker en de context waarin hij ingezet wordt. Bijvoorbeeld in thuiszorgsituaties, waar de praktijk complexer is dan in de gecontroleerde omgeving van een ziekenhuis.”
Daarbij speelt niet alleen de vraag welke competenties gebruikers nodig hebben om die apparatuur te bedienen, zegt Marjolein. Het draait ook om oog voor kwaliteitszorg door het melden en delen van kennis rondom incidenten. Dat is nog relatief onontgonnen onderzoeksterrein, aldus de lector: “De studie van Ingrid laat mooi zien hoe wet- en regelgeving én de werkwijze in de praktijk zich tot elkaar verhouden. In die praktijk wordt nog volop gewerkt aan het reflectief vermogen van professionals om in deze nieuwe setting met medische apparatuur te werken.”
Er wordt fantastische nieuwe medische apparatuur ontwikkeld, maar het is ook belangrijk dat de technologie aansluit op de gebruiker en de context waarin hij ingezet wordt. Bijvoorbeeld in thuiszorgsituaties, waar de praktijk complexer is dan in de gecontroleerde omgeving van een ziekenhuis.
Huisdieren, spelende kinderen of een te vochtige ruimte
Het leveren, inregelen, bedienen en goed blijven gebruiken van de apparatuur verschilt in thuiszorgsituaties wél wezenlijk van de manier waarop er in ziekenhuizen gewerkt kan worden. Ingrid: “Uit het onderzoek bleek redelijk vaak dat er verkeerde apparatuur geleverd werd. Bijvoorbeeld een andere infuuspomp of juist een infuuszak in plaats van een cassette. In een ziekenhuis zijn deze zaken vaker onder handbereik, om die fout vlot te herstellen. Thuis is er soms sprake van de aanwezigheid van huisdieren, spelende kinderen of van een te vochtige ruimte. Dat kan allemaal bijdragen aan incidenten met de apparatuur.”
Ook het menselijke aspect speelt in thuiszorgsituaties mee. Mantelzorgers, verzorgenden, verpleegkundigen, een huisarts of de patiënt zelf: de apparatuur kan in potentie door vele verschillende handen bediend worden. Overdrachtsfouten door versnippering liggen daarbij op de loer.
Incidentmeldingen verder brengen dan het eigen team
Uit de resultaten van de eerste deelstudies van haar promotieonderzoek concludeert Ingrid dat er op het gebied van kwaliteitszorg winst te behalen is, wanneer het gaat om het melden van incidenten en delen van kennis rond technologie in de thuiszorg. Die winst zit hem vooral in het “verder brengen” van de incidentmeldingen dan binnen het eigen team. Ingrid: “Wanneer verpleegkundigen incidenten op organisatieniveau melden, komen de fouten in een andere cyclus op het gebied van kwaliteitsverbetering terecht. Daarmee krijgt de melding meer impact en draagt hij bij aan duurzame verbetering. Dat komt het werk en de hele beroepsgroep ten goede. Er vinden veel verbeteracties plaats op de werkvloer en aan het bed, maar ze vinden hun weg vaak niet naar de plek waar er structureel wat mee gedaan kan worden. In feite zijn er twee kwaliteitscycli die onvoldoende in elkaar grijpen. Dat kan beter.”
Regionale aanpak en landelijke impact
De resultaten van het onderzoek kunnen niet alleen op organisatieniveau bijdragen aan verbetering, maar ook regionaal waardevol zijn, besluit Ingrid: “Het onderzoek is er op gericht de resultaten met organisaties in Twente en de Achterhoek te delen. Die regionale aanpak kan er voor zorgen dat zorgorganisaties en teams leren van elkaars praktijkvoorbeelden. Wat we regionaal zien gebeuren, kan ook op dat niveau aangepakt worden en uiteindelijk landelijk voor impact zorgen. “Binnen de opleiding Verpleegkunde (AGZ) streven we ernaar om de kritisch reflectieve en kwaliteitsbewuste HBO-professional op te leiden, die aan deze ontwikkelingen een bijdrage kan leveren.”
Het promotieonderzoek van Ingrid ten Haken is getiteld: ‘Safety in outpatient practice. Knowledge management of nursing experiences in order to minimize the risks in using advanced medical technologies in home care’.
Haar artikel ‘Reporting incidents involving the use of advanced medical technologies by nurses in home care: a cross-sectional survey and an analysis of registration data’ is online beschikbaar via Saxion Bibliotheek.
Ingrid ten Haken is sinds 1996 verbonden aan Saxion. Haar focus lag op onderwijskunde, kwaliteitszorg en accreditaties. Sinds 2014 is zij onderzoeker bij het lectoraat Technology, Health & Care. Haar promotieonderzoek startte zij onder begeleiding van voormalig Saxion-lector dr. Somaya Ben Allouch, inmiddels werkzaam voor de Hogeschool van Amsterdam maar nog wel inhoudelijk bij het onderzoek betrokken. Professor Wim van Harten is vanuit de Universiteit Twente als promotor betrokken bij het onderzoek.
Dr. Marjolein den Ouden is sinds 2018 lector als Technology, Health & Care werkzaam bij Saxion. Zij combineert deze baan met practor Zorg en Technologie bij ROC van Twente. In interdisciplinaire groepen werkt ze samen met mbo-studenten, hbo-studenten, docent/onderzoekers en professionals om de optimale match te maken tussen mens en technologie in het domein van zorg en welzijn.