Marjolein den Ouden en Marloes Postel over technologie in de zorg

Een ziekenhuis gerund door robots, die hun voorgeprogrammeerde zorgtaken snel en efficiënt uitvoeren. Is dat een realistisch toekomstscenario of een schrikbeeld? Lector Marjolein den Ouden en associate lector Marloes Postel geloven niet in zorgtechnologie die mensen volledig vervangt, maar wél in slimme technologie die social workers, verpleegkundigen en artsen ondersteunt. Vandaag praten we met hen over human- & techminded professionals. Over zorgprofessionals die technologie kunnen gebruiken om gerichter en met meer plezier te werken. En over patiënten die meer grip willen krijgen op hun eigen zorg- en ondersteuningsvragen.

“Wat we zien is dat technologie steeds meer haar intrede doet in de gezondheidszorg en sociaal werk,” vertelt lector Marjolein den Ouden. “Tegelijkertijd wordt technologie door veel professionals nog niet als een vanzelfsprekendheid gezien. Wat wij met ons onderzoek willen doen, is kijken op welke momenten een technologische interventie is in te zetten in iemands werk. Daarbij moet je ook echt de afweging maken: wanneer wel en wanneer niet?”

Over de drempel

Technologie biedt dus niet in alle gevallen de enige oplossing; Marjolein en Marloes willen bij technologische interventies vooral bewuste keuzes ondersteunen. Dat doen ze niet alleen door in hun onderzoek te kijken naar de competenties, maar ook naar de mindset van professionals en mensen die zorg en ondersteuning nodig hebben. Marjolein: “Wat hebben professionals nou nodig om te kunnen en wíllen samenwerken met technologie, en om het echt te gaan zien als onderdeel van hun handelingsrepertoire?”

Dat technologie nu nog niet bij iedereen ‘in het systeem zit’, is misschien ook niet zo verwonderlijk in een sector die van oudsher vooral mensgericht te werk gaat. “Het beeld van technologie is nog steeds dat het ingewikkeld en wat afstandelijker is,” zegt Marloes, “en dat is nou niet primair waarom de meeste mensen voor het zorg- of welzijnswerk hebben gekozen.”

Is een ‘warme sector’ dan nog realistisch als je in toenemende mate met personeelskrapte hebt te maken? Marloes: “Je kunt met technologie juist ook dichter bij mensen komen, bijvoorbeeld op momenten dat een zorginstelling gesloten is. Of ondersteuning bieden op momenten dat mensen daar behoefte aan hebben. Neem thuismonitoring. Als professional weet je dat je een cliënt bijvoorbeeld eens in de twee weken ziet, maar tussendoor kun je zo iemand dan wel blijven volgen en ondersteunen.”

Competentiescan

De zorgsector heeft logischerwijs te maken met een zeer diverse doelgroep. Daarom vinden Marjolein en Marloes het belangrijk om onderzoek niet alleen te richten op early adopters en techno-enthousiastelingen, maar juist ook op mensen die moeite hebben met het inzetten van technologie. “Denk aan mensen die minder digitaal geletterd zijn,” zegt Marjolein, “die moeten ineens een extra hobbel nemen om bijvoorbeeld een app te installeren. We zien dat in alle beleidsstukken technologie als oplossingsrichting wordt gepositioneerd, maar we weten eigenlijk nog onvoldoende wat voor handvatten daar precies voor nodig zijn. Daarom hebben wij samen het V-model voor technologiecompetenties ontwikkeld. Waarbij we het onderscheid hebben gemaakt tussen basiscompetenties en verdiepende competenties.”

“Het gaat niet alleen over de digitale vaardigheden op zich,” zegt Marloes als kanttekening, “want die beheersen veel mensen wel. Maar wil je technologie gaan inzetten in je werk, dan moet je ook weten waar je de juiste technologie kan vinden, wat de impact is op je werkzaamheden en hoe je daar vaardig en veilig mee omgaat. Die competenties gaan er dus over hoe je technologie goed implementeert in je dagelijkse handelingen.”

Om iets theoretisch als een model praktisch inzetbaar te maken, ontwikkelen Marloes en Marjolein een competentiescan. Het gaat concreet gezegd om software die aan de hand van een ingevulde vragenlijst automatisch feedback geeft. Zodat een zorgprofessional weet wat al goed gaat, maar ook wat nog leer- en aandachtspunten zijn bij de inzet van technologie. “Dat geldt ook voor studenten die worden opgeleid tot toekomstige professionals,” benadrukt Marloes. “Studenten die vaardig zijn met technologie, zijn aantrekkelijker voor de arbeidsmarkt.”

Technologie en zorgdruk

Telkens als we het hebben over de arbeidsmarkt, komt als vanzelf de toegenomen zorgdruk om de hoek kijken. In de media lees je regelmatig berichten over vergrijzing of de ongezonde kanten van onze moderne leefstijl. Het zijn ontwikkelingen die de zorgvraag doen toenemen, en dat terwijl het dus een steeds grotere uitdaging wordt om voldoende professionals blijvend aan de sector te binden. Professionals die in sommige gevallen ook nog eens op de arbeidsmarkt komen met een gebrek aan technologiecompetenties.

Denk alleen al aan het bijhouden van een digitaal patiëntendossier: het blijkt iets waar de nieuwe generatie zorgprofessionals niet vanzelfsprekend toe in staat is. In dat licht stuurde de Coalitie Digivaardig in de zorg een brandbrief naar politiek Den Haag. Hierin was de belangrijkste boodschap dat het aanleren van digitale vaardigheden in het mbo-onderwijs een urgente noodzaak is; iets wat volgens Marjolein en Marloes ook geldt voor hbo-opleidingen in Zorg en Welzijn. “Als wij later oud zijn,” zegt Marloes, “dan hoop ik dat we nog de zorg kunnen krijgen die we nodig hebben. Dat gaat niet lukken op de manier waarop de sector nu georganiseerd is, en dat is wel een realiteitscheck.”

Zware en lichte zorg

Als het gaat over de rol van technologische interventies bij het organiseren van de zorgsector, moet er altijd aandacht zijn voor de impact op de werkdruk van zorgprofessionals. Want hoewel je misschien zou denken dat technologie en automatisering altijd zorgen voor ‘verlichting’, is dat niet per definitie het geval. “Wat we bijvoorbeeld zagen in een project waarmee wij bezig zijn,” vertelt Marjolein, “is dat beeldzorg steeds vaker wordt ingezet. Dat wordt dan gedaan door een gespecialiseerd team dat zorg en ondersteuning op afstand kan bieden. Een goede oplossing, maar tegelijkertijd zie je dat het werk voor wijkverpleegkundigen dan juist wat zwaarder kan worden. Omdat zij intensievere zorg moeten leveren op locatie. Daar zie je dan wel een spanningsveld.”

Over spanningsvelden gesproken: een afwisselende werkdag is dan ook iets wat niet uit het oog mag worden verloren. “Op een dag dat je de hele tijd zware zorg moet leveren,” zegt Marloes, “vormt een informeel gesprekje met je cliënt een prettige afwisseling. Gelukkig wordt die balans steeds beter meegerekend. Het gaat daarbij niet alleen om toegevoegde waarde voor de cliënt, maar dus ook voor de medewerker.”

Om die toegevoegde waarde vanuit technologisch oogpunt te verduidelijken, komt Marjolein met het voorbeeld van zorgprofessionals die de administratie rondom een cliëntbezoek digitaal kunnen voorbereiden. “Als een cliënt een vragenlijst bijvoorbeeld al vooraf heeft ingevuld” legt ze uit, “dan hoef je dat niet meer samen tijdens een bezoek te doen. Vervolgens kun je als professional in het gesprek veel dieper ingaan op de vragen die iemand heeft, en samen kijken wat iemand zelf kan, wat met technologie moet gebeuren en waar professionele ondersteuning vereist is. Een ander voorbeeld: in de verstandelijke gehandicaptenzorg zie je dat mensen soms onrustig gedrag vertonen. Dat kan voortkomen uit verveling, het gebrek aan activiteit of juist door overstimulatie. In zo’n geval kun je bijvoorbeeld met een Fietslabyrint een stukje virtueel gaan fietsen of tot rust komen in een akoestische stoel. Waarbij je dus wel ‘nabij’ bent als professional, maar tegelijkertijd niet een-op-een de ondersteuning hoeft te bieden.”

Puzzelstukjes

Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen van 2023, vormde de zorg een van de centrale thema’s. Dat de zorgmedewerker op een voetstuk moest worden geplaatst, daar leek iedereen het wel over eens. Maar heeft die medewerker zelf eigenlijk al het gevoel op een voetstuk te staan? “Dat is niet het signaal dat ik krijg,” zegt Marloes, “juist omdat de druk dus steeds groter wordt en we te maken hebben met personeelskrapte. Mensen die in Zorg en Welzijn willen werken, zijn altijd erg gedreven. Dus die staan ook klaar als een collega ziek is, want je kunt je cliënten niet in de steek laten.”

Klaar kunnen staan voor de ander: misschien is dat wel de belangrijkste voorwaarde voor een goed functionerende zorgsector. Maar hoe kunnen we die voorwaarde dan nog waarborgen? “Ik hoop niet dat we met z’n allen te snel zeggen dat technologie dé oplossing is,” zegt Marjolein. “Dat is wel iets wat ik mee zou willen geven. Ik denk dat steeds meer zorgorganisaties openstaan om op een andere manier te kijken naar hun werk, maar het is niet simpelweg een kwestie van ‘we introduceren wel een nieuwe applicatie’ en daarmee gaat iedereen dan aan de slag.” Marloes haakt in: “Het is een stukje van de puzzel, maar je moet het totale plaatje niet uit het oog verliezen. Het gaat ook over een verschuivende focus, waarbij je wat minder kijkt vanuit de ziekte en meer naar gedrag en gezondheid.”

Pratend over alle uitdagingen en verschuivingen in het heden, blikt Marjolein nog eens vooruit op de zorgsector van de toekomst. Met een bedrieglijk eenvoudig, maar o zo belangrijk advies: “We moeten goed letten op onze pas afgestudeerde studenten. Op een dag zijn zij ineens professional, maar wel begínnend professional. We moeten zorgen dat we hen ondanks de drukte op de werkvloer toch een warm welkom geven.”

Fotografie: Thomas Busschers