Sinds september is Simone van der Burg de nieuwe lector Weerbare Democratie. Hoewel haar lectorale rede nog moet worden ingepland, is het al duidelijk dat Saxion veel extra kennis over digitalisering, verantwoord innoveren en ethiek in huis heeft gehaald. In gesprek over digitale vaardigheden, big tech en betrokken burgers. “Door alles te digitaliseren kun je een grote groep mensen uitsluiten, maar je kunt ze ook juist nauwer met elkaar verbinden. Het ligt er maar net aan hoe je technologie vormgeeft.”
Op het moment dat we elkaar spreken, kort voor de Tweede Kamerverkiezingen, is Simone van der Burg “waanzinnig druk met inwerken.” Ze heeft dan ook nog nauwelijks over vergezichten kunnen nadenken, geeft ze aan. Toch zal ze tijdens ons gesprek haar licht laten schijnen over diverse thema’s die onze democratie – en vooral ook de weerbaarheid daarvan – raken.
Om te beginnen: hoe word je lector Weerbare Democratie? “Nou,” vertelt Simone, “er stond een uitgebreide functieomschrijving online waarbij ik eerst dacht: hier pas ik niet bij, want er wordt een jurist of bestuurskundige gevraagd. Toen heb ik de directeur van onze academie, Caroline van de Molen, opgebeld. Want ik ging wél helemaal ‘aan’ op het deel van de vacature dat ging over digitale technologie, en de invloed daarvan op de democratie. Op dat vlak heb ik heel veel werk verricht in mijn vorige banen. Caroline zei: vooral solliciteren. Dat heb ik gedaan, en nu zit ik hier.”
Juiste moment
Er is momenteel veel aan de hand met de democratie, zegt Simone over de reden om juist nu te kiezen voor het lectorschap. Ze wil haar aandacht als onderzoeker graag richten op de vele manieren waarop de democratie kan worden ondermijnd: “Op nieuwe soorten criminaliteit, desinformatie, nieuwe manieren van informatieverschaffing en de invloed daarvan op mensen en de democratie. Dat lijken mij prachtige thema’s om mee bezig te zijn.”
Vanuit haar vorige rollen neemt de nieuwe lector veel kennis mee. Ze is gepromoveerd in de ethiek en heeft zich daarna in haar werk gericht op verantwoord innoveren, waarbij er al vroeg tijdens innovatietrajecten wordt nagedacht over maatschappelijke impact en ethische vragen die een rol kunnen gaan spelen. “In mijn laatste baan ging het onder andere over ondermijning van de democratie met behulp van technologie. Hoe zorg je nou dat publieke waarden dan in stand worden gehouden?”
... Als je vervolgens niet wordt geholpen, dan kun je het gevoel krijgen dat niemand in je is geïnteresseerd. Dan voel je je niet langer ondersteund door de samenleving, en haak je wellicht een beetje af.
Uitsluiting
De focus die Simone ‘meeneemt’ naar Saxion past goed bij een land als Nederland, waar de afgelopen jaren steeds meer overheidsdiensten zijn gedigitaliseerd. Mensen hoeven lang niet altijd meer naar een loket toe; veel kan online worden geregeld. Uit onderzoek van het CPB blijkt echter dat ruim 20% van de Nederlandse beroepsbevolking het OESO-basisniveau voor digitale vaardigheden niet haalt. Tegelijkertijd scoort Nederland in Europees verband juist relatief goed als het gaat over digitale vaardigheden, maar Simone geeft aan dat het niet alléén om vaardigheden gaat. Soms hebben mensen ook gewoon geen toegang tot de technologie zelf; ze hebben geen computer, telefoon, of internetaansluiting. Inzetten op de ontwikkeling van digitale vaardigheden heeft dan dus maar weinig effect.
Het verschijnsel dat sommige mensen wel en andere mensen géén toegang hebben tot technologie, wordt vaak de ‘digitale kloof’ genoemd. Verregaande automatisering kan er dan voor zorgen dat de bestaande ongelijkheid tussen mensen in stand blijft. Immers: tal van diensten en regelingen, die juist zijn bedacht om ongelijkheid te verminderen, zijn door de ‘digitale kloof’ voor velen moeilijk bereikbaar. Als lector wil Simone zeker aandacht schenken aan de effecten van deze ‘digitale uitsluiting’. Ze wil kijken wat nodig is om mensen die zijn afgehaakt weer aansluiting te laten vinden, maar wijst er ook op dat het moeilijk is om met deze groep in gesprek te raken. “Mensen spreken soms niet of nauwelijks Nederlands, of hebben moeite om zich goed uit te drukken; schaamte kan ook meespelen. Als je vervolgens niet wordt geholpen, dan kun je het gevoel krijgen dat niemand in je is geïnteresseerd. Dan voel je je niet langer ondersteund door de samenleving, en haak je wellicht een beetje af.”
Vertrouwen terugwinnen
De aandacht gaat bij het lectoraat niet alleen uit naar de effecten van digitalisering, maar bijvoorbeeld ook naar het vergroten van weerbaarheid door een betere omgang met crises. Zo noemt Simone de toenemende problematiek rondom waterkwaliteit en ‘het stikstofdossier’ als potentiële splijtzwammen voor de democratie. “Hoe kunnen we met deze crises omgaan, zonder elkaar te verliezen? Dit vraagt om een aanpak waarbij burgers zelf het probleem onderkennen en met elkaar in gesprek gaan over de juiste oplossing. Dat kan bijvoorbeeld door zelf onderzoek en eigen metingen te doen – dus met behulp van citizen science – en dan op basis van de verworven data te gaan kijken welke oplossingen het beste zijn. Hierna zou bijvoorbeeld een burgerberaad kunnen volgen.”
Een burgerberaad is een van de methoden die kunnen helpen bij het terugwinnen van het vertrouwen in de samenleving. Soms zetten burgers zich ook uit zichzelf actief in, bijvoorbeeld als vrijwilliger. Vooral met de juiste ondersteuning kan de effectiviteit van al die vrijwillige inspanningen beter worden gegarandeerd. “Denk aan de bibliotheek, daar heb je soms van die loketten waar mensen geholpen worden met het invullen van digitale formulieren. Wat het complex maakt, is dat daar wisselende krachten zitten, waardoor mensen steeds opnieuw hun verhaal moeten doen. De vraag is hoe je meer publiek-civiele samenwerking tot stand kunt brengen; moet je bijvoorbeeld ook andere loketten weer gaan openstellen? Of moet er meer financiering gaan naar vrijwilligersinstanties, zodat ze hun diensten daar stabieler kunnen leveren?”
Ik geloof dat wanneer mensen serieus genomen worden als gesprekspartner en écht over de zaak praten, ze dan ook gehecht raken aan zo’n onderwerp.
Big tech
Terwijl we praten over burgerschap en weerbaarheid op microniveau, is het alsof de impact van big tech zich als vanzelf steeds meer opdringt. “Big tech is een enorm probleem,” zegt Simone. “Aanvankelijk ging het vooral over het weggeven van onze data, zonder te weten wat daarmee precies gebeurde. Als consument zou je dan nog kunnen denken: ik heb er niet veel last van als mijn gegevens worden gebruikt voor het plaatsen van advertenties, want daardoor kan ik wel gratis van veel diensten gebruik maken. Maar kijk nu eens naar Amerika, waar steeds meer mensen hun digitale leven bewust beperken. Omdat ze bang zijn dat hun uitingen onderschept worden, wat kan leiden tot ontslag of zelfs vervolging.”
In Europa zijn er steeds meer alternatieven – zoals Proton, Nextcloud of een sociaal netwerk als Mastodon – waarmee burgers de machtige ‘tentakels’ van big tech enigszins kunnen ontwijken. Het is ook belangrijk om mensen zelf weerbaarder te maken tegen die macht, stelt Simone; iets wat bijvoorbeeld zou kunnen door de aandacht voor weerbaarheid meer te integreren in het onderwijs.
Reflectie
De achtergrond van Simone is leidend bij haar manier van denken over de weerbaarheid van burgers en hun vermogen tot kritische reflectie. Als we het hebben over ethiek in relatie tot een weerbare democratie, dan moeten we volgens haar allereerst kijken naar de defínitie van ethiek; naar de betekenis van waarden die mensen belangrijk vinden. “Je merkt pas dat je een bepaalde waarde hebt als iemand daar geen respect voor toont, of als iemand daar aan voorbij gaat en jou slecht behandelt. Dat doet iets met je, soms kun je je kwaad voelen, en ga je nadenken over die waarden. Waarden die ons gedrag sturen – vaak ook impliciet – noemen we ‘moraal’, en dit bepaalt hoe we vanzelfsprekend met elkaar omgaan in de sociale wereld. Als we over waarden gaan nadenken noemen we dat ethiek.”
In tijden van polarisatie kunnen de waarden van mensen onder druk komen te staan. Juist dan is het belangrijk om met elkaar in gesprek te blijven en onderlinge meningsverschillen te tolereren. Dat kan bijvoorbeeld door deliberatieve democratie te stimuleren in een burgerberaad. Simone: “Niet alleen door mensen te laten stemmen, maar ook door ze uit te nodigen voor ethische reflectie. Daarbij hoef je iemands opinie niet per se zomaar te accepteren; eerder gaat het om het aanreiken van bepaalde informatie of input, waardoor mensen zich gaan afvragen: hoe sta ik hier nou eigenlijk tegenover? Ik geloof dat wanneer mensen serieus genomen worden als gesprekspartner en écht over de zaak praten, ze dan ook gehecht raken aan zo’n onderwerp. Uiteindelijk ga je je met z’n allen verantwoordelijk voelen voor een redelijk overwogen uitkomst, die je kunt inbrengen bij beleidsmakers.”
Betrokken burgers
Er zijn ook valkuilen bij de inzet van burgerberaden, erkent Simone. Wanneer bestuurders een weloverwogen advies bijvoorbeeld niet in behandeling nemen, dan krijgen mensen mogelijk het gevoel ‘alles voor niks te doen’. In de praktijk kunnen burgerberaden goed verlopen, op voorwaarde dat er beproefde gesprekstechnieken worden toegepast. Een bijkomend voordeel is dat burgers zo beter kunnen worden in het voeren van een dialoog. Daarnaast kunnen burgerberaden – door een toegenomen gevoel van maatschappelijke betrokkenheid – depolariserend werken.
We blijven aan het eind van ons gesprek hangen bij ‘betrokken burgers’. Het lijkt erop dat daar de komende jaren – in combinatie met alle extra aandacht voor digitalisering – mooie kansen liggen voor het lectoraat Weerbare Democratie. Simone noemt het voorbeeld van mensen die in hun eigen wijk samenwerken op het gebied van de energietransitie, waarbij ze zelf energie opwekken en inzicht krijgen in bijbehorende data; wat weer een voedingsbodem kan creëren voor klimaatburgerschap. Ze besluit: “Een van de routes die je kunt bewandelen, is kijken hoe je mensen rondom allerlei thema’s meer met elkaar in verbinding kunt brengen. Zodat ze weer gaan samenwerken. En ja, digitalisering kan daarbij ook hélpen, en mensen nauwer aan elkaar verbinden. Je moet vooraf goed de maatschappelijke impact van de digitale toepassingen die je inzet in kaart brengen, zodat je zorgvuldige keuzes kunt maken. Zo zorg je dat de democratie wordt ondersteund, in plaats van ondermijnd.”
Fotografie: Thomas Busschers
