Saxion Talent Award: met AFTER biedt Gina een zachte plek voor rouw

Een dag na de opening van het hogeschooljaar, waar ze de prijs voor haar scriptie feestelijk in ontvangst mocht nemen, belt Gina in vanuit het Brabantse Heesch. Ze hoeft niet langer naar Saxion te reizen, want haar studie Interior Design zit erop: afgerond met een tien voor haar afstudeerscriptie én dus met een Saxion Talent Award. Een prijs die ze won voor AFTER, haar ontwerp voor een plek die ruimte biedt voor rouw. De jury noemde AFTER ‘innovatief en maatschappelijk relevant’. Ook was er lof voor de manier waarop Gina haar persoonlijke ervaringen verwerkte in een breed toepasbaar ontwerp.

Omgaan met rouw

Om met die persoonlijke ervaringen te beginnen, deelt Gina de aanleiding voor AFTER: “Helaas komt iedereen ooit in aanraking met rouw. Dat gold ook voor mij. Zowel in mijn jeugd, als recenter, aan het begin van mijn afstudeerperiode. Ik kreeg te maken met verschillende situaties waarin rouw een rol speelde. Omdat ik als kind al een verlies had meegemaakt, heb ik begraafplaatsen en crematoria altijd zoveel mogelijk vermeden. Aan het begin van mijn afstudeerperiode gebeurde er opnieuw iets en wilde ik dat gevoel doorbreken. Omdat ik zelf niet wist hoe ik met mijn rouw om moest gaan, wilde ik daar een plek voor creëren. Voor mezelf, maar ook voor anderen. Het leek me ook mooi dat te onderzoeken vanuit mijn ontwerpopleiding.”

Gefascineerd

Wat doe je vervolgens met zo’n gedachte? Een nieuw ontwerp maken voor een crematorium of een begraafplaats? Of moest het toch iets anders worden? Gina ging in gesprek met uitvaartondernemers, bracht bezoeken aan crematoria en natuurbegraafplaatsen en stortte zich compleet op het onderwerp. Een draai van honderdtachtig graden, uit de comfortzone: “De eerste keren zat ik huilend in de auto naar huis, omdat ik het lastig vond dit soort plekken te bezoeken. Maar al snel merkte ik hoe interessant ik het onderwerp eigenlijk vond en zelfs gefascineerd raakte door het thema. Het werd daardoor minder beladen. Steeds beter kon ik er met een geïnteresseerde en professionele blik naar kijken.”

Mooie vragen stellen

Waar Gina aanvankelijk een nieuw ontwerp voor het crematorium in haar eigen woonplaats wilde maken, verschoven haar focus en interesse al snel naar het herdenken en het beleven van rouw. Maar hoe vertaal je die aspecten in een nieuw concept? “In de oriëntatiefase liep ik vast. Niet alleen conceptueel, maar ook door mijn eigen perfectionisme. Iets waar ik al m’n hele studie last van had. Peter Meinders heeft mij als docent enorm geholpen. ‘Als je alles nu eens loslaat, Gina,’ zei hij. En ondertussen bleef hij mooie vragen stellen, mijn blik verbreden. Toen ik zei dat ik een herdenkingsplek wilde ontwerpen, vroeg hij of dat automatisch een gebouw moest zijn. Waarom geen kunstwerk of een landschap?”

Inspiratie uit de natuur

Al schetsend en wandelend vond Gina inspiratie in de natuur. Omdat de roos een persoonlijke betekenis voor haar had, gebruikte ze juist deze bloem in haar schetsen. Zo stonden de blaadjes van de roos in Gina’s ontwerp symbool voor een plek waarin een kern omsloten wordt door verschillende lagen die in elkaar gevouwen zijn. Van buiten naar binnen. Op aanmoediging van haar klas en docent Peter abstraheerde Gina haar ontwerp, juist om de symbolische waarde te versterken. “Het wandelen in de natuur gaf me inspiratie voor de manier waarop mensen in een rouwproces tot zichzelf kunnen komen. Ik zag de mooie structuur van boomschors, hoorde het pad onder m’n schoenen knisperen. Ineens beleefde ik dat heel intens. Het was allemaal inspiratie voor m’n ontwerp. Misschien moest mijn herdenkingsplek wel een route bevatten. Zelf kon ik al wandelend de druk van het ontwerpproces, om iets te moeten verzinnen, loslaten. Ik ging bij mezelf naar binnen en vond opnieuw richting. Er gebeurde precies wat ik met mijn ontwerp wil bereiken.”

Drie aktes

En zo kwam Gina tot AFTER: een herdenkingsplek met een spiraalvormige route, die naar een kern leidt en vanuit daar weer opnieuw richting vindt naar de natuur. In de kern vindt de bezoeker een plek met een ronde opening in het dak. Daar stroomt het daglicht door naar binnen, waar het vervolgens weerkaatst wordt door een vloer met een waterbassin. Het is een plek om te staan of zitten. Voor rolstoelgebruikers is specifiek ruimte gemaakt. Wie de herdenkingsplek weer verlaat, vervolgt een spiraalvormige route naar buiten. Daarmee doorloopt de bezoeker drie fases, of aktes, zoals Gina ze in haar ontwerp omschrijft. In een vaste volgorde. Elke akte staat voor een gemoedstoestand en beleving: “In de eerste akte loop je naar de kern. Je zoekt de weg naar binnen, zoals je dat ook bij jezelf doet. In de kern is er water en licht. Door de ronde uitsparing in het dak weerspiegelt de lucht in het waterbassin, een vorm die doet denken aan een pupil van een oog. Het oog geeft aan dat alles dat gevoeld wordt, ook gezien mag worden. Tegelijkertijd kun je hier de blik naar binnen richten. Ook daar staat het symbool voor. Deze kern vormt de tweede akte. Tenslotte kun je als bezoeker in de derde akte weer je weg naar buiten volgen. Van een smal pad dat steeds breder en opener wordt.”

Zeggingskracht

Voor haar ontwerp vond Gina in het gebruik van natuurlijke elementen de zeggingskracht die ze zocht. Ze wilde een neutraal en inclusief concept maken, dat los staat van religieuze verwijzingen. “Ik wilde iets universeels vormgeven, dat toch een bepaalde sacraliteit uitstraalt. Een plek waar iedereen op z’n eigen manier een vorm van rouw kan beleven. Want ook dat is zo persoonlijk. Rouw gaat bovendien niet alleen over de dood. Het gaat over allerlei vormen van verlies. Bijvoorbeeld door ziekte of het beëindigen van een relatie.”

Waterbassin

Aan symboliek geen gebrek. Voor de open kern vond Gina inspiratie op verschillende plekken. Bij een kunstwerk dat ze in een museum bekeek. Maar ook in het Pantheon in Rome. “Allebei met een opening in het dak. De lucht wordt door de opening gekaderd en krijgt hierdoor meer zeggingskracht. Het effect van de opening verschilt per dag. Dat levert elke keer een unieke beleving op. Het doet ook iets met de weerkaatsing in het waterbassin. Zo krijg je steeds een andere beleving als je je in de ruimte bevindt. En ik dacht: alles dat buiten plaatsvindt, mag ook binnen gebeuren. Als het buiten regent, gebeurt dat ook in de AFTER. Ook dat staat symbool voor rouwbeleving, vind ik. Het is nog steeds een ruimte die geborgen aanvoelt, maar in die geborgenheid sta je via de opening in het dak wel in verbinding met wat de natuur je op een bepaald moment geeft.”

Ruimte voor het ritueel

Alsof het nog niet genoeg was, koos Gina in de eerste akte, bij de route naar binnen, voor zelfgeschreven tekststrofen op de muren. Ze zetten aan tot nadenken. U bent onderweg naar het midden van uzelf, daar waar liefde woont en alles wat u mist ademt, luidt één van de overdenkingen. Ze kreeg er veel complimenten voor, vertelt ze bescheiden. Net als voor de manier waarop ze de wanden vormgaf. Op de route naar buiten, komt er door de wanden namelijk ruimte voor het ritueel. De bezoeker komt langs een reeks met nisjes, die steeds verder open gaan. Het zijn plekken waar ruimte ontstaat voor het plaatsen van kaarsjes en bloemen. Ook zijn er gaatjes in de muren, waar kleine organismen kunnen leven, volgens het principe van een insectenhotel. Tegelijkertijd nodigen de uitsparingen uit tot ‘hemelpost’, legt ze uit: “Bezoekers kunnen op ecologisch papier een met houtskool geschreven boodschap achterlaten. Zo gaan deze boodschappen ook weer op in de natuur.”

Natuurlijke materialen

De wanden van de AFTER kunnen door 3D-printen zoveel mogelijk bestaan uit natuurlijk materialen. Bijvoorbeeld door restafval te mengen met betonmortel. In het ontwerp zijn verder natuurlijke materialen als kalk-hennep, leemstuc en hout verwerkt. Hierbij is aandacht voor duurzaamheid, natuurlijkheid en tactiliteit. De biodynamische verlichting werkt met sensoren, zodat deze alleen overdag aangaat als er bezoekers zijn. ’s Avonds blijft de AFTER donker, net zoals de natuur tot rust komt.

Kippenvel

Het ontwerp, met een diameter van 22 meter, is in eerste instantie bedacht voor plaatsing op een natuurbegraafplaats, maar ook andere, schaalbare toepassingen zijn mogelijk: in een stedelijke omgeving, bij een ziekenhuis of een instelling voor geestelijke gezondheidszorg. Het is allemaal mogelijk, vertelt Gina. Er is belangstelling uit verschillende hoeken. “Ik had niet verwacht dat dit idee zoveel mensen zou raken. Al tijdens de presentatie in de klas moest een studiegenoot huilen. En na de prijsuitreiking tijdens de opening van het hogeschooljaar kwam er direct een mevrouw op me af. ‘Kijk eens naar m’n arm,’ zei ze, ‘ik heb kippenvel van wat jij gemaakt hebt.’ Dit maakte nog de meeste indruk op me. Dit soort reacties, waaruit waardering spreekt, vind ik belangrijker dan het winnen van prijzen of het behalen van een goed cijfer. Binnenkort presenteer ik AFTER tijdens de Dutch Design Week. Opnieuw een kans om met mensen in gesprek te komen. Wie weet gaat dit ontwerp ooit zijn weg naar de maatschappij vinden. Ik hoop het!”

Gevoelsmens

Voor Gina was het een bijzonder afstudeerjaar. Ze is veranderd. Als persoon en ontwerper, concludeert ze. Gina kijkt anders naar rouwbeleving en de plekken die daar bij horen. Ook durft ze meer los te laten in het ontwerpproces. “Mijn moeder vertelde me na de prijsuitreiking, met tranen in haar ogen, dat ze trots was. Niet alleen op het ontwerp, maar vooral op mij. Op het proces dat ik heb doorgemaakt. Ik ben een gevoelsmens en ik merk dat de wereld steeds rationeler wordt en sneller lijkt te draaien. Iedereen dendert altijd maar door en ik merkte dat ik daarin zelf geen ruimte kreeg voor het verwerken van mijn verlies. Daarom vond ik het mooi een plek te creëren waar je even stil mag zijn, rust kunt vinden. Daarnaast ben ik als ontwerper door dit afstudeerjaar veel zelfverzekerder geworden. Dit ontwerp sluit naadloos aan op mijn diepste motivatie als ontwerper: het verlangen om iets te maken dat troost biedt en ruimte geeft aan iets dat vaak geen plek krijgt. Iets dat raakt zonder te verklaren. Ik heb gezien wat het doet als je ontwerpt vanuit je gevoel; hoe krachtig dat kan uitpakken.”